مرتضی مقصودی نژاد؛ مجید حاجی زاده؛ مریم غلامرضابیگی
چکیده
پیشگویی یکی از عناصر مهم و اثرگذار در فرایند شکلگیری داستانهای حماسی و ملی است که در منظومههای حماسی ملی ایران، اعم از شاهنامه و حماسههای منظوم پس از آن، نمودِ فراوان دارد. در نوشتار حاضر، دربارۀ ...
بیشتر
پیشگویی یکی از عناصر مهم و اثرگذار در فرایند شکلگیری داستانهای حماسی و ملی است که در منظومههای حماسی ملی ایران، اعم از شاهنامه و حماسههای منظوم پس از آن، نمودِ فراوان دارد. در نوشتار حاضر، دربارۀ عنصر پیشگویی در منظومههای پهلوانی پس از شاهنامه با روش کتابخانهای، مبتنی بر توصیف و تحلیل محتوا و ارائۀ آمار، پژوهش شدهاست. بر اساس پژوهش انجامشده، حدوداً صدوپنجاهوپنج مورد پیشگویی در این منظومهها بهکار رفتهاست. عنصر پیشگویی در حماسههای منظوم معروف، نظیر بهمننامه، شهریارنامه، سامنامه، کوشنامه، فرامرزنامه، گرشاسبنامه و جهانگیرنامه، بهترتیب نمودِ بیشتری دارد و در منظومههای بانوگشسبنامه، برزونامه، شبرنگنامه، کک کوهزاد و بیژننامه بسیار معدود و انگشتشمار است. در منظومههای حماسی کوتاهی نظیر ببر بیان، تهمینهنامه، داستان پتیاره، رزمنامۀ شکاوند کوه و سوسننامه، پیشگویی کاربردی ندارد. پیشگوییها به وسیلۀ افرادی صورت گرفته که در روزگار خود از جایگاه اجتماعی ممتاز و موقعیت برتر برخودار بودهاند و بیشترین پیشگوییها بهترتیب، بهوسیلۀ اخترشناسان با تکیه بر احکام نجومی، شاهان و شاهزادگان، پهلوانان، موبدان و برهمنان صورت پذیرفتهاست. افراد عادی نقش چشمگیری در پیشگویی ندارند. برخی از پیشگوییها با ابزارهایی نظیر اسطرلاب، جام انجمنما، جام گیتینما و آیینۀ حکمت صورت گرفتهاست. برخی نیز روی الواح گوناگونی درج شدهاند که بهوسیلۀ پیشینیان برای آیندگان پیشگویی شدهاست و تقریباً ویژگیهای مشترکی دارند. بسیاری از پیشگوییها بر اساس خواب و رؤیا، یا از طریق تفأل و عوامل ماوراءالطبیعه و یاریرسان، نظیر سروش و سیمرغ انجام شدهاست که تقریباً تمام پیشگوییها تحقق یافتهاند. معمولاً پیشگویی کارکردی اجتماعی دارد، پند دادن برای اصلاح امور در حوزۀ نظام سیاسی و اجتماعی، آیندهبینی، آگاهی از مغیبات و هشدارهای شوم، مانند مرگ، ویرانی و شکست، از مهمترین اهداف و کاکردهای پیشگویی در منظومههای پهلوانی مذکور است. علت روی آوردن پیشینیان به امر پیشگویی را میتوان دانش ناقص بشر در گذشته و نادانستههای او از کائنات و جهان هستی دانست.