Journal of Literary Criticism and Rhetoric

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی

2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

مقالۀ حاضر در پی پاسخ‌ به این سؤال برآمده‌است که آیا ایهام تناسب ـ آنگونه که از آثار قدما برمی‌آیدـ تنها در سطح «یک بیت» یا «یک جمله» (محور افقی) نمود می‌یابد، یا می‌توان آن را در محور عمودی متن نیز نشان داد؟ برای پاسخ‌ به این پرسش، ابتدا به بررسی سیر تحوّل ایهام در کتب بلاغی پارسی پرداخته‌ایم و نشان داده‌ایم که ایهام، ایهام تناسب، ایهام ترجمه، ایهام تضاد، ایهام تبادر و... را برای اوّلین‌بار چه کسانی مطرح کرده‌اند. تعاریف و شواهد گوناگون آن‌ها را مورد بررسی و نقد قرار داده‌ایم، آرای قدما را با نظرات معاصران سنجیده‌ایم و در پایان، با ذکر شواهدی از حافظ و نفثة‌المصدور و دیگر متون به بررسی «ایهام تناسب در محور عمودی متن» پرداخته‌ایم. در این بخش، پس از ذکر شواهد متنی، معانی واژه‌های ایهامی در فرهنگ‌های معتبر فارسی پیگیری شده‌است و تا حدّ امکان تلاش ‌شده به فرهنگ‌های متأخّر استناد نشود. چنان‌که خواهیم دید، این گونه ایهام‌آوری با سبک‌شناسی ساختگرا کاملاً سازگار و شایستۀ بررسی است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Equivoque of Proportion in Vertical Axis of Text With a Look at the Evolution of Equivoque in Persian Rhetoric

نویسندگان [English]

  • Yaser Dalvand 1
  • Cyrus Shamisa 2

1 Ph.D. Candidate in Department Persian Language& Literature, Allameh Tabataba'i University

2 Professor in Department Persian Language& Literature, Allameh Tabataba'i University

چکیده [English]

The present study has been accomplished to answer the question of whether the equivoque of proportion is represented only at the level of "one distich" or "one sentence" (horizontal axis) as an assumption comes from the works of the classic writers, or it can also be detected on the vertical axis of the text? To answer this question, the course of the Persian rhetoric evolution has been studied, and then, the ones who have initially proposed the concepts such as equivoque, equivoque of proportion, equivoque of translation, equivoque of contradiction, equivoque of overtaking, etc. have been introduced. Their various definitions and evidences have been also examined and criticized alongside a comparison between the opinions of the classic scholars with the views of contemporaries, and finally, "the equivoque of proportion on vertical axis of text" has been studied, referring to Hafiz's Divan, Naftha al-Masudur and the works of others. Mentioning textual evidence in this section, the meanings of the phrasal terms have been pursued in the Persian dictionaries, attempting as much as possible not to cite from contemporary dictionaries. As it will be seen, such a use of equivoque is fully consistent with structural stylistics and worthy of consideration.

کلیدواژه‌ها [English]

  • equivoque
  • equivoque of proportion
  • equivoque's history of development
  • vertical axis of text
آق اولی، عبدالحسین. (بی‌تا). دُررالأدب. قم: انتشارات هجرت.
ابن‌یمین، فخرالدین محمود. (بی‌تا). دیوان اشعار. ‌تصحیح و اهتمام حسینعلی باستانی راد. تهران: کتابخانۀ سنایی.
تاج‌الحلاوی، علی‌بن محمد. (1383). دقایق‌الشعر. تصحیح محمدکاظم امام. چ 2. تهران: دانشگاه تهران.
تبریزی، محمدحسین‌بن خلف. (1331). برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. چ 2. تهران: ابن‌سینا.
تویسرکانی، محمدمقیم. (1362). فرهنگ جعفری. به تصحیح، تحشیه و تعلیق سعید حمیدیان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
حافظ شیرازی، شمس‌الدّین محمد. (1387). دیوان حافظ. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. به اهتمام ع. جربزه‌دار. چ 7. تهران: اساطیر.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ . (1388). دیوان حافظ. به کوشش بهاءالدّین خرمشاهی و هاشم جاوید. چ 2. تهران: فرزان روز.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ . (بی‌تا). دیوان خواجه شمس‌الدّین محمد حافظ شیرازی. از روی نسخۀ قدسی. چاپ افست رشدیه.
حسن‌زادۀ نیری، محمدحسن و یاسر دالوند. (1394). «ایهام‌تناسب‌های پنهان در شعر حافظ». متن‌پژوهی ادبی. ش 64. صص 32ـ53.
حسینی نیشابوری، عطاءاالله‌بن محمود. (1383). بدایع‌الصنایع. تصحیح رحیم مسلمانیان قبادی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
حیدری، علی و اعظم فروغی پویا. (1390). «ایهام تناسب در قصاید خاقانی». بوستان ادب شیراز. س 3. ش 4 (پیاپی 10). صص 46ـ66.
دالوند، یاسر. (1394). ایهام تناسب‌های پنهان در شعر حافظ. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. به راهنمایی سعید حمیدیان. تهران: دانشگاه علاّمه طباطبائی.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی. چ2. تهران: دانشگاه تهران.
رادویانی، محمدبن عمر. (1380). ترجمان‌البلاغه. به اهتمام احمد آتش. به‌ کوشش توفیق. ه. سبحانی و اسماعیل حاکمی. چ 1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
راستگو، محمد. (1379). ایهام در شعر فارسی. چ 1. تهران: سروش.
رامپوری، غیاث‌الدّین محمد. (1363). غیاث‌اللغات. به کوشش منصور ثروت. چ 1. تهران: امیرکبیر.
رامی تبریزی، حسن‌بن محمد. (1385). حقایق‌الحدائق. تصحیح محمدکاظم امام. چ 2. تهران: دانشگاه تهران.
رشیدالدّین وطواط، محمدبن محمد. (1339). دیوان به انضمام حدایق السحر. مقابله و تصحیح سعید نفیسی. تهران: بارانی.
رشیدی، عبدالرشیدبن عبدالغفور. (1337). فرهنگ رشیدی. به تصحیح محمد محمدلوی عباسی. چ1. تهران: کتابخانۀ بارانی.
زیدری نسوی، شهاب‌الدّین محمد. (1385). نفثة‌المصدور. تصحیح و توضیح امیرحسن یزدگردی. چ2. تهران: توس.
ستایشگر، مهدی. (1375). واژه‌نامۀ موسیقی ایران زمین. 2 ج. تهران: اطلاعات.
سُرُوری، محمدقاسم. (1338). فرهنگ مجمع‌الفُرس. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابفروشی علی‌اکبر علمی.
شمس قیس، محمدبن قیس. (1388). المعجم فی المعاییر اشعار العجم. تصحیح سیروس شمیسا. چ1. تهران: علم.
شمیسا، سیروس. (1372). کلیّات سبک‌شناسی. چ1. تهران: فردوس.
ــــــــــــــ . (1386). نگاهی تازه به بدیع. چ 3 (ویرایش 2). تهران: میترا.
ــــــــــــــ . (1388). نقد ادبی. چ 3 (ویرایش 2). تهران: میترا.
عنصرالمعالی، کیکاووس‌بن اسکندر. (1342). قابوس‌نامه. به تصحیح سعید نفیسی. چ1. تهران: کتابفروشی فروغی.
فندرسکی، میرزا ابوطالب. (1381). رسالۀ بیان بدیع. تصحیح مریم روضاتیان. چ 1. اصفهان: دفتر تبلیغات اسلامی شعبۀ اصفهان.
کاشفی سبزواری، میرزا حسین واعظ. (1369). بدایع‌الأفکار فی صنایع‌الأشعار. ویراستۀ میرجلال‌الدّین کزازی. چ 1. تهران: مرکز.
کزازی، میرجلال‌الدّین. (1381). زیباشناسی سخن پارسی (بدیع). چ 4. تهران: کتاب ماد.
گرکانی، شمس‌العلماء محمدحسین. (1377). ابدع‌البدایع. به اهتمام حسین جعفری. با مقدمۀ جلیل تجلیل. چ 1. تبریز: احرار.
مایل هروی، [غلامرضا؟]. (1353). لغات و اصطلاحات فنّ کتابسازی [،] همراه با اصطلاحات جلدسازی، تذهیب، نقّاشی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مایل هروی، نجیب. (1369). نقد و تصحیح متون، مراحل نسخه‌شناسی و شیوه‌های تصحیح نسخه‌های خطی. چ 1. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
محمّدلوی عباسی، شیرین. (1385). واژه‌نامۀ توصیفی صحافی سنتی. چ 1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
منوچهری دامغانی، احمدبن قوص. (1385). دیوان منوچهری دامغانی. به اهتمام محمد دبیرسیاقی. چ 6. تهران: زوّار.
هدایت، رضاقلی‌ خان. (1383). مدارج‌البلاغه در علم بدیع. تصحیح حمید حسنی و بهروز صفرزاده. چ 1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
همایی، جلال‌الدین. (1361). فنون بلاغت و صناعات ادبی. چ 2. تهران: توس.