پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

علمی-پژوهشی

بررسی نشانه‌شناختی «عشق» بر اساس نظریه ریفاتر در منطق‌الطیر عطار و غزلیات فاضل نظری

فاطمه مدرسی؛ حسین شیردل

دوره 13، شماره 4 ، بهمن 1403، صفحه 1-22

https://doi.org/10.22059/jlcr.2025.373585.2000

چکیده

نشانه‌شناسی دانش مطالعۀ انواع نشانه‌ها، عوامل حاضر در فرایند تولید معنا و تعبیر آن‌ها و قواعد حاکم بر نشانه‌ها است. این نظریه علاوه بر این‌که به جوانب گوناگون ساختمان شعر یعنی انباشت، منظومۀ توصیفی، ... بیشتر نشانه‌شناسی دانش مطالعۀ انواع نشانه‌ها، عوامل حاضر در فرایند تولید معنا و تعبیر آن‌ها و قواعد حاکم بر نشانه‌ها است. این نظریه علاوه بر این‌که به جوانب گوناگون ساختمان شعر یعنی انباشت، منظومۀ توصیفی، هیپوگرام و شبکۀ ساختاری توجه می‌کند، برخی از زوایای پنهان اشعار را آشکار می‌کند و انسجام و طرح فکری و دلالت‌هایی که در پس‌ معنای ظاهری شعر نهفته است، با این الگو قابلِ بررسی و تبیین است. ما در این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی در پی آن هستیم که «عشق» در منطق‌الطیر عطار را با غزلیات فاضل نظری، بر مبنای نشانه‌شناسی ریفاتر بررسی و تحلیل‌ کنیم. دلیل انتخاب این دو شاعر این بوده است که خواسته‌ایم مفهوم عشق را از دیدگاه قدیم و جدید بررسی کنیم و ضمن تطور این مفهوم، دیدگاه هر دو شاعر را نسبت به «عشق» بررسی و تحلیل و به تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو دیدگاه اشاره ‌کنیم. بر این اساس در این پژوهش معنابُن‌های عاشق و غیر عاشق یا عشق و بدون عشق در متن کلاسیک و معاصر ترسیم شد و مشاهده گردید که هیپوگرام‌های مشترک در منظومۀ فکری دو شاعر وجود دارد: از دیدگاه هر دو شاعر، عشق پایگاه و جایگاهی بلند دارد؛ به‌گونه‌ای که بنیاد آفرینش بر اساس عشق است و با عنایت و کرامت عشق است که زندگی معنا و ارزش پیدا می‌کند. در راه عشق و عاشقی باید خون‌دل‌ها خورد و مرارت‌ها و سختی چشید و کشید و همه‌چیز را فنا و قربانی کرد تا به هستی و معرفت حاصل از عشق رسید.

علمی-پژوهشی

بررسی توازن نحوی در شعر نظامی بر مبنای قرینه‏ سازی

عقیله آراسته؛ احمد گلی؛ ناصر علیزاده

دوره 13، شماره 4 ، بهمن 1403، صفحه 23-46

https://doi.org/10.22059/jlcr.2024.383591.2024

چکیده

یکی از مهم‌‏ترین ویژگی‏‌های سبکی نظامی که در ساختار شعر از طریق الگوهای تکرار سبب هماهنگی و تناظر می‏شود، توازن نحوی است. توازن نحوی، با دربرگرفتن تکرارهای کلامی خلاق، به شیوه قاعده ‏افزایی، ... بیشتر یکی از مهم‌‏ترین ویژگی‏‌های سبکی نظامی که در ساختار شعر از طریق الگوهای تکرار سبب هماهنگی و تناظر می‏شود، توازن نحوی است. توازن نحوی، با دربرگرفتن تکرارهای کلامی خلاق، به شیوه قاعده ‏افزایی، عاملی نقش‏مند در ساخت موسیقی زبان و القای کلام است. خمسه نظامی را می‏توان گنجینه‌‏ای ارزشمند از تکرارهای هنری دانست که اسباب ایجاد نظم را فراهم می‏‌سازند. نظامی با بهره‏‌گیری آگاهانه از نیروی زبان، به شیوه ترکیب و سازوارگی، مجموعه‌‏ای از واژگان را کنار هم قرار داده که در روابط نحوی، با اسلوب تکرار، مبناهای موسیقی را شکل می‏‌دهند. عامل مهمی که شاکله توازن نحوی را در خمسه بنا نهاده، وجود انواع قرینه‏ است. قرینه، با ایجاد تکرارهای پنهان در متن، پیوندهایی جمال‏‌شناسانه خلق می‏کند که اساس موسیقی در شعر تلقی می‌‏شوند. نظامی در خمسه با تکرار نقش‏ه‌ای دستوری و جابه‏‌جایی‏‌های نقشی، بر مبنای قرینه‏‌های نحوی و واژگانی، در ساخت زبانی شعر، و با چیدمان‏‌های نقشی یکسان و همسان‏‌سازی‏‌های هجایی، بر اساس قاعده قرینه‌‏های نحوی و هجایی در ساخت بلاغت شعر، سبب خلق توازن نحوی شده است. توازن نحوی در خمسه نظامی غالباً بر اساس الگوی تباین است که نسبت به الگوهای تشابه وجه هنری‏ تری دارد و مخاطب را به تکرارهای پنهان در نظام هم‏نشینی رهنمون می‏‌شود. این جستار می‏‌کوشد تا با ارائه رویکردهای نوین در حوزه تکرار، به شیوه توصیفی - تحلیلی، چشم‏‌اندازهای متفاوتی از زبان شعر نظامی عرضه کند.

علمی-پژوهشی

تحلیل داستان «پاییز فصل آخر سال است» بر اساس سنت نوشتاری زنان

منصوره شهریاری

دوره 13، شماره 4 ، بهمن 1403، صفحه 47-71

https://doi.org/10.22059/jlcr.2025.386477.2037

چکیده

رمان به‌عنوان یکی از رسانه‌های مهم و مدرن، نقشی اساسی در بازتاب و تصویرسازی مسائل مختلف جامعه ایفا می‌کند. این ویژگی به رمان امکان می‌دهد تا ابزاری مؤثر برای بازخوانی و بازبینی افکار و نگرش‌های حاکم ... بیشتر رمان به‌عنوان یکی از رسانه‌های مهم و مدرن، نقشی اساسی در بازتاب و تصویرسازی مسائل مختلف جامعه ایفا می‌کند. این ویژگی به رمان امکان می‌دهد تا ابزاری مؤثر برای بازخوانی و بازبینی افکار و نگرش‌های حاکم بر جامعه باشد. داستان «پاییز فصل آخر سال است» نوشتۀ نسیم مرعشی، یکی از شاهکارهای ادبی دو دهه اخیر، نمونه‌ای برجسته از این توانمندی است. این رمان که در سال 1394 موفق به دریافت جایزۀ ادبی جلال آل احمد شد، با پرداختن به موضوعات اجتماعی و فرهنگی، تصویری دقیق از واقعیت‌های جامعه معاصر ارائه می‌دهد. در مقاله پیش رو، هدف ما بررسی این داستان از طریق رویکرد شوالتر، منتقد و نظریه‌پرداز مطرح آمریکایی است. نظریۀ او که با عناوین نقد وضعی یا سنت نوشتاری زنان شناخته می‌شود، امکان بررسی نوشتار زنانه را از منظر تفاوت‌های جنسیّتی فراهم می‌آورد. با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و تکیه بر رویکردهای چهارگانه شوالتر در زمینه‌های زبانی، زیستی، فرهنگی و روانی، قصد داریم تا به درک عمیق‌تری از وضعیت و تجربیّات زنان در داستان دست یابیم. نتایج پژوهش نشان می‌دهد نویسنده در این داستان به بررسی بحران هویّت، انزوا، تنهایی و فردگرایی در بستر گذار از سنت به مدرنیته پرداخته و با بهره‌گیری از فنون داستان‌نویسی دقیق، تصویری جامع و چندلایه از زندگی شخصیت‌ها و جامعه معاصر ایران ارائه داده است. همچنین وی با استفاده از واژگان خاص، توصیف تجربیات زیستی، نمایش تقابل میان سنت و مدرنیته، و بررسی انزوا و تنهایی شخصیت‌ها، چالش‌های هویتی و نقش‌های جنسیتی زنان را به خوبی بازنمایی کرده است. این پژوهش، نقش رمان در نقد و بازنمایی افکار و ارزش‌های جامعه را نشان می‌دهد.

علمی-پژوهشی

بازشناسایی نکته‌های زیبایی‌شناختی، سبک‌شناختی و نقد ادبی در جامع‌الصّنایع و الاوزان

مجاهد غلامی

دوره 13، شماره 4 ، بهمن 1403، صفحه 73-93

https://doi.org/10.22059/jlcr.2024.383931.2026

چکیده

از برکات رواج و روایی زبان و ادبیات پارسی در شبه قارّۀ هندوستان، نوشته شدن کتاب‌های بسیاری به زبان پارسی در موضوعات گوناگون، توسّط اندیشمندان و نخبگان آن دیار بوده است. چنانکه برخی استادان و ادیبان ... بیشتر از برکات رواج و روایی زبان و ادبیات پارسی در شبه قارّۀ هندوستان، نوشته شدن کتاب‌های بسیاری به زبان پارسی در موضوعات گوناگون، توسّط اندیشمندان و نخبگان آن دیار بوده است. چنانکه برخی استادان و ادیبان شبه قارّه، کتاب‌ها و رساله‌هایی پر ارج و ارز به پارسی در بلاغت، شعرشناسی و نقد ادبی از خود به یادگار نهاده‌اند. جامع الصّنایع و الاوزان (778-770ﻫ.ق)، یکی از همین آثار است که توسّط سیف جام هروی و برای شاهزاده «فتح خان»، فرزند «فیروزشاه» از سلسلۀ تغلق شاهیان نوشته شده است. جامع الصّنایع، به مثابۀ کتابی در بلاغت و محاسن و معایب شعر دَری، با وجود تأثیرگیری از برخی آثار بلاغی پارسی و عربی نظیر حدایق السّحر، حقایق الحدایق، مفتاح العلوم و تلخیص المفتاح، نوگویی‌های قابل توجّهی دارد که در جای خود بررسیده تواند شد. افزون بر این، کتاب دربردارندۀ اطّلاعات و نکاتِ ارزشمندی در شعرشناسی و نقد ادبی است و خبر از آن می‌دهد که نویسندۀ آن، همچنانکه نظم را بر نثر رجحان می‌دهد، شاعری را امری موهبتی می‌داند. او میان «شاعر» با «موزون‌طبع» و «خوبطبع» تفاوت میگذارد. طرفدار معنادار بودن شعر است، امّا جانب زیبایی و بِاندامی شعر را نیز فرو نمی‌گذارد. در پیروی شاعران هم‌روزگار خود از استادان پیشین، نظراتی دارد که شایستۀ بازخوانی و بررسی است. تن دادن به «جواز» را در شعر خوش نمی‌دارد و شاخص‌هایی برای نقد شعر دارد. همچنین جامع الصّنایع، کهنسال‌ترین نوشتۀ بلاغی‌ای است که در آن برای معرّفی «طرز» و طرزشناسی شعر پارسی کوشش شده است. در این راستا، پس از بیان معیارها، طرزهای شعر پارسی به نُه طرز تقسیم شده و هرکدام به شاعری که در آن طرز سرآمد بوده، انتساب یافته است. نهایت آنکه از نظرسیف هروی، طرز امیرخسرو دهلوی (725-651 ﻫ.ق)، چه در نثر و چه در شعر، سرآمد همۀ طرزها است. این نظر در کنار دیگر نظرات ستایش‌آمیز هروی دربارۀ امیرخسرو، از جایگاه والای این شاعر در شبه قارّه خبر می‌دهد.

علمی-پژوهشی

بازتحلیل مقولۀ «مجاز» با رویکرد معناشناختی و تحویل آن به «ایجاز»

محمدتقی کبریت‌چی؛ محمدرضا شاهرودی

دوره 13، شماره 4 ، بهمن 1403، صفحه 95-124

https://doi.org/10.22059/jlcr.2024.383998.2027

چکیده

«مجاز» یکی از ابواب دانش بیان، و مباحث آن از فراگیرترین مسائل علوم بلاغت است. چیستی و سازوکار مجاز از زمان ارسطو تاکنون محل بحث و گفتگو بوده است. تلقی نادرست از این سبک بیانی و آرایۀ زبانی سبب شده ... بیشتر «مجاز» یکی از ابواب دانش بیان، و مباحث آن از فراگیرترین مسائل علوم بلاغت است. چیستی و سازوکار مجاز از زمان ارسطو تاکنون محل بحث و گفتگو بوده است. تلقی نادرست از این سبک بیانی و آرایۀ زبانی سبب شده است که برخی، مجاز را غیرواقع‌نما یا دروغ و قرآن کریم را از آن خالی پندارند؛ لذا در فهم و تفسیر قرآن و متون ادبی، تبیینی نوین و کارآمد از مجاز و نحوۀ دلالت آن مهم و راهگشا خواهد بود. در این راستا، هدف مقالۀ حاضر تبیین ساختار معناشناختی مجاز مرسل و استعاره و چگونگی دلالت آنها در زبان طبیعی است. این تحقیق با استفاده از نظریات دانشمندان گذشته و به‌کمک مبانی معناشناسی کاربردی، به بررسی ساختار و نحوۀ دلالت مجاز می‌پردازد و نشان می‌‌دهد: هردوگونۀ آن مبتنی بر ایجاز حذف (یعنی حذف زبانی و تخفیف غیرزبانی) شکل می‌گیرند؛ با این تفاوت که مجاز مرسل براساس نوعی مجاورت اما استعاره برپایۀ مشابهت رخ می‌دهد. بدین‌سان می‌توان مجاز مرسل را «ایجاز مجاورت» و استعاره را «ایجاز مشابهت» دانست. دلالت مجاز بر معنای غیروضعی، مانند حقیقت در ساختار «دلالت زبان‌شناختی» انجام می‌شود؛ بدین‌صورت‌که مخاطبِ کلام با احاطه بر کاربرد و تکیه بر بافت غیرزبانی (بافت موقعیت و دانش پیش‌زمینه‌ خود) می‌تواند کلام موجز را «تفصیل» دهد و معنا را «تفسیر» و کشف نماید. هم پدید‌آمدن مجاز، هم دلالت و فهم آن، وابسته به کاربرد است و درصورت عدم احاطه بر کاربرد و ندانستن بافت غیرزبانی، تفسیر و کشف مجاز مشکل و گاه ناممکن خواهد بود. درنتیجه، «مجاز»، نوعی «حقیقتِ» موجز است که می‌تواند مانند حقیقت، واقع‌نما باشد و چیزی باعنوان «استعمال مجازی» واقعیت ندارد. سرانجام، می‌توان تعریف نوین از مجاز را «لفظِ موجزِ دالّ بر معنای غیر‌وضعی در کاربرد جدید» دانست؛ تا یکی از مشکلات مهم دانش بلاغت دربارۀ مجاز قابل ‌رفع گردد.

علمی-پژوهشی

واکاوی زیبایی‌شناختی گزیده‌ای از رباعیات ایرج زبردست با تکیه بر نقد صورت‌گرایانه

کمال رسولیان؛ محمد‌امیر عبیدی‌نیا

دوره 13، شماره 4 ، بهمن 1403، صفحه 125-148

https://doi.org/10.22059/jlcr.2024.384187.2028

چکیده

از رویکردهای نقد ادبی که فارغ از نگرورزی به سازه‌های مؤثر در نوشتار ادبی، به سَره‌گزینی قالب و هیئت بیرونی آثار می‌پردازد؛ جریان شکل‌گرایی است. جستار پیشِ‌رو، به بررسی و تحلیل زیبایی‌شناختی چند رباعی ... بیشتر از رویکردهای نقد ادبی که فارغ از نگرورزی به سازه‌های مؤثر در نوشتار ادبی، به سَره‌گزینی قالب و هیئت بیرونی آثار می‌پردازد؛ جریان شکل‌گرایی است. جستار پیشِ‌رو، به بررسی و تحلیل زیبایی‌شناختی چند رباعی برگزیده از ایرج زبردست، سراینده معاصر ایرانی، با بهره‌گیری از رهیافتِ نقد صورت‌گرایانه می‌پردازد. در این پژوهش، ابتدا مبانی نظری نقد صورت‌گرایانه به اختصار تشریح می‌شود؛ سپس، با انتخاب چند رباعی برجسته از شاعر مذکور، به واکاوی دقیق عناصر ریختی آن‌ها پرداخته می‌شود. این عناصر شامل وزن، قافیه، ردیف، آرایه‌های ادبی مانند (جناس، استعاره، کنایه و تشبیه)، ساختار نحوی، و چگونگی ارتباط این عناصر با یکدیگر در ایجاد معنا و تأثیر زیبایی‌شناختی است. در این راستا، شگردهایی نظیر آشنایی‌زدایی، موسیقی کلام، بهره‌گیری از تصاویر بدیع، بازی‌های زبانی و انسجام ساختاری مورد بررسی قرار گرفته‌ است. نتایج این کاوش نشان می‌دهد که زبردست در رباعیات خود به طور ماهرانه‌ای از ظرفیت‌های ریختی این گونة شعری بهره برده ‌است. استفاده هنرمندانه از وزن و موسیقی درونی کلمات، به‌کارگیری قافیه‌های بدیع و غیرتکراری، استفاده از صنایع ادبی در خدمت معنا، و ایجاد پیوند میان ریخت و درون‌مایه از ویژگی‌های بارز رباعیات او به شمار می‌رود. از سوی دیگر، ساختار فشرده و موجز رباعیات در کنار استفاده از عناصر متضاد و تقابل‌های معنایی، نشان می‌دهد که چگونه ریخت و محتوا در رباعیات زبردست در هم‌آمیخته شده و یک کلّ منسجم و تأثیرگذار را شکل داده‌اند.

علمی-پژوهشی

واکاوی ساختار گروتسک در فانتزی‏‌های گوگول (مطالعۀ موردی شنل، دماغ)

بهاره فضلی درزی؛ زهره پارسیان؛ روح الله هادی

دوره 13، شماره 4 ، بهمن 1403، صفحه 149-171

https://doi.org/10.22059/jlcr.2023.360206.1934

چکیده

طنز در فانتزی‏‌های گوگول تنها انتقاد اجتماعی نیست، بلکه نویسنده با تمهیداتی خاص سعی می‌‏کند نوعی وحشت و در پاره‌‏ای مواقع خشم و اعجاب را نیز به خواننده القا کند که آثارش را به گروتسک سوق می‏‌دهد. ... بیشتر طنز در فانتزی‏‌های گوگول تنها انتقاد اجتماعی نیست، بلکه نویسنده با تمهیداتی خاص سعی می‌‏کند نوعی وحشت و در پاره‌‏ای مواقع خشم و اعجاب را نیز به خواننده القا کند که آثارش را به گروتسک سوق می‏‌دهد. این مقاله می‏‌کوشد به تمهیدات گوگول برای رسیدن به این خصیصه در دو اثر دماغ و شنل با رویکرد تحلیلی - ‏توصیفی و با روش استنادی بپردازد و نشان دهد گوگول با زیاده‏‌روی و اغراق در واقعیت و روی‌‏آوردن به فانتزی و پست‏‌مدرن آن را به سمت‏‌وسوی گروتسک کشانده است. او هم در عناصر داستان، هم در روش اجرا و پردازش سبک اثر و هم در محتوا به گروتسک روی آورده است. در بخش عناصر داستان با کمک تعلیق (شخصیت، مکان و ماجرا)، شخصیت‏پردازی، فضاسازی و حال و هوا به آن رسیده و در شیوۀ اجرا، فانتزی و رویکردهای پست‏مدرن را برگزیده تا با استحالۀ اشیا و اجزای بدن، شخصیتی اغراق‏‌گونه به آن‏ها بدهد و با ایجاد توهم در مخاطب، بستری برای روی‏‌آوردن به پایان باز و در نتیجه بلاتکلیفی وهم‌‏آور خواننده ایجاد کند. مرز میان واقعیت و فانتزی را در ذهن مخاطب درهم‌‏شکسته و در نهایت با عدم قطعیت، استحالۀ بدنی، ترس و خشم یا اعجاب را بر طنز برتری داده است. در این میان لحن طنز و عادی جلوه‏ دادن حوادث بعد دیگری از گروتسک زبانی ایجاد می‏‏‏‏‌کند. در حقیقت نویسنده با تغییر بافت واقعی به فانتزی و نیز روی‏ آوردن به محتوای ترسناک، در ضمنِ عملی خنده‏‌دار و شگفت‏‌انگیز و خلاف عرف، زمینۀ ترسناکی در دل وجدان بیدار آدمی افکنده تا مجموعۀ تمهیدات گروتسکی خود را کامل کند.

ظرفیت‌ها و محدودیت‌های نظریة باختین در نقد ادبی

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1402، ، صفحه 1-19

https://doi.org/10.22059/jlcr.2023.361223.1944

چکیده

میخائیل باختین در زمرة تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان نقد ادبی در قرن بیستم محسوب می‌شود که آراء و اندیشه‌هایش، به‌ویژه در حوزه نقد رمان، بسیار مورد توجه پژوهشگران مطالعات ادبی جهان قرار گرفته است؛ ... بیشتر میخائیل باختین در زمرة تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان نقد ادبی در قرن بیستم محسوب می‌شود که آراء و اندیشه‌هایش، به‌ویژه در حوزه نقد رمان، بسیار مورد توجه پژوهشگران مطالعات ادبی جهان قرار گرفته است؛ هرچند که در ایران نقد باختینی در مقایسه با سایر رویکردهای نقد ادبی، مانند نقد اسطوره‌ای ـ کهن‌الگویی یا نقد روان‌کاوانه، کمتر شناخته شده است. وی پژوهش‌های ادبی خود را در محافل فرمالیست‌های روس آغاز کرد؛ اما به‌مرور زمان از دیدگاه‌های آنان فاصله گرفت و رویکرد مستقل خود را نظریه‌پردازی کرد. فرمالیست‌های روس کارکرد زبان در متون ادبی را «آشنایی‌زدایی» می‌دانستند و صنایع بدیع و لفظی را ابزارهایی برای دورکردن زبان ادبی از زبان غیرادبی محسوب می‌کردند. ازجمله اختلافات باختین با فرمالیست‌ها این بود که کارکرد زبان را در متون ادبی، منحصر به آشنایی‌زدایی نمی‌دانست و وجهی اجتماعی و گفتمانی برای زبان قائل بود. به همین سبب، برخلاف فرمالیست‌ها که توجه خاصی به تحلیل صناعات بلاغی و جنبه‌های شکلیِ آثار ادبی مبذول می‌کردند، باختین کوشید تا ادبیات را چونان گفتمان بررسی کند. او در بحث دربارۀ رمان، با اهمیت دادن به جنبه‌های اجتماعیِ زبان، تأکید می‌کند که باید نحوه کاربرد آن را در کانون توجه قرار دهیم. از نظر وی زبان در رمان، برخلاف زبان شعر، همواره متعیّن است. باختین در کتاب مسائل رویکرد ادبی داستایفسکی استدلال می‌کند که زبان شعر اصولاً زبانی بسته، خودبسنده و خودارجاع است که مجالی برای شنیده‌شدن صداهای متباین یا متخالف نمی‌دهد. به دلیل ماهیت تک‌صداییِ زبان شعر، شاعر ناچار از اتکا به «تقابل‌های دوجزئی» است. این تقابل‌ها (از قبیل «نیکی/شرّ»، «قهرمان/ضدقهرمان»، «پیروزی/شکست»، و غیره) شالوده اشعار حماسی را تشکیل می‌دهند. زبان اشعار حماسی از زبانی که در امور روزمره و برای مقاصد عملی به کار می‌رود، دور می‌شود. متقابلاً نثر در رمان مانند نثر در مطبوعات یا متون حقوقی و سیاسی همیشه معطوف به امور انضمامی است، نه معطوف به مفاهیم انتزاعی. این خصلت انضمامی ایجاب می‌کند که زبان در رمان همان‌گونه باشد که گروه‌های اجتماعی عملاً آن را به کار می‌برند. وی با تمرکز بر رمان به‌منزله ژانری ذاتاً چندصدا و مشحون از ناهمگونی زبانی، نظریه‌ای درباره کارکرد «کارناوالی» این گونه ادبی پیش نهاد. در مقاله حاضر می‌کوشیم تا رویکرد باختین را در نقد رمان، با تمرکز بر رئوس نظریه او تبیین کنیم که عبارت‌اند از سه مفهوم «چندصدایی»، «ناهمگونی زبانی» و «کارناوال». به این منظور، نخست بحثی در خصوص تباین ماهوی شعر و رمان ارائه خواهیم کرد و سپس دیدگاه‌های باختین درباره تکثر صداها در رمان، انعکاس لایه‌بندی‌های اجتماعی در این ژانر و کیفیت کارناوال‌گونه آن را بررسی می‌کنیم. این بررسی‌ها را با خوانشی باختینی از متون برگزیده ادب فارسی توأم خواهیم کرد تا جنبه‌های انتزاعی نظریه باختین برای خواننده ملموس‌تر شود؛ این متون منتخب عبارت‌اند از: ابیاتی از شاهنامه فردوسی، «غزل ۳» از مهدی اخوان ثالث و رمان شازده احتجاب از هوشنگ گلشیری. سپس، ارزیابی خود را از ظرفیت‌ها و محدودیت‌های نظریه باختین در نقد ادبی، همراه با چشم‌اندازی از بسط و روزآمدسازی این نظریه به دست خواهیم داد.میخائیل باختین در زمره تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان نقد ادبی در قرن بیستم محسوب می‌شود که آراء و اندیشه‌هایش، به‌ویژه در حوزه نقد رمان، بسیار مورد توجه پژوهشگران مطالعات ادبی جهان قرار گرفته است؛ هرچند که در ایران نقد باختینی در مقایسه با سایر رویکردهای نقد ادبی، مانند نقد اسطوره‌ای ـ کهن‌الگویی یا نقد روان‌کاوانه، کمتر شناخته شده است. وی پژوهش‌های ادبی خود را در محافل فرمالیست‌های روس آغاز کرد؛ اما به‌مرور زمان از دیدگاه‌های آنان فاصله گرفت و رویکرد مستقل خود را نظریه‌پردازی کرد. فرمالیست‌های روس کارکرد زبان در متون ادبی را «آشنایی‌زدایی» می‌دانستند و صنایع بدیع و لفظی را ابزارهایی برای دورکردن زبان ادبی از زبان غیرادبی محسوب می‌کردند. ازجمله اختلافات باختین با فرمالیست‌ها این بود که کارکرد زبان را در متون ادبی، منحصر به آشنایی‌زدایی نمی‌دانست و وجهی اجتماعی و گفتمانی برای زبان قائل بود. به همین سبب، برخلاف فرمالیست‌ها که توجه خاصی به تحلیل صناعات بلاغی و جنبه‌های شکلیِ آثار ادبی مبذول می‌کردند، باختین کوشید تا ادبیات را چونان گفتمان بررسی کند. او در بحث دربارۀ رمان، با اهمیت دادن به جنبه‌های اجتماعیِ زبان، تأکید می‌کند که باید نحوه کاربرد آن را در کانون توجه قرار دهیم. از نظر وی زبان در رمان، برخلاف زبان شعر، همواره متعیّن است. باختین در کتاب مسائل رویکرد ادبی داستایفسکی استدلال می‌کند که زبان شعر اصولاً زبانی بسته، خودبسنده و خودارجاع است که مجالی برای شنیده‌شدن صداهای متباین یا متخالف نمی‌دهد. به دلیل ماهیت تک‌صداییِ زبان شعر، شاعر ناچار از اتکا به «تقابل‌های دوجزئی» است. این تقابل‌ها (از قبیل «نیکی/شرّ»، «قهرمان/ضدقهرمان»، «پیروزی/شکست»، و غیره) شالوده اشعار حماسی را تشکیل می‌دهند. زبان اشعار حماسی از زبانی که در امور روزمره و برای مقاصد عملی به کار می‌رود، دور می‌شود. متقابلاً نثر در رمان مانند نثر در مطبوعات یا متون حقوقی و سیاسی همیشه معطوف به امور انضمامی است، نه معطوف به مفاهیم انتزاعی. این خصلت انضمامی ایجاب می‌کند که زبان در رمان همان‌گونه باشد که گروه‌های اجتماعی عملاً آن را به کار می‌برند. وی با تمرکز بر رمان به‌منزلة ژانری ذاتاً چندصدا و مشحون از ناهمگونی زبانی، نظریه‌ای دربارة کارکرد «کارناوالی» این گونة ادبی پیش نهاد. در مقاله حاضر می‌کوشیم تا رویکرد باختین را در نقد رمان، با تمرکز بر رئوس نظریه او تبیین کنیم که عبارت‌اند از سه مفهوم «چندصدایی»، «ناهمگونی زبانی» و «کارناوال». به این منظور، نخست بحثی در خصوص تباین ماهوی شعر و رمان ارائه خواهیم کرد و سپس دیدگاه‌های باختین درباره تکثر صداها در رمان، انعکاس لایه‌بندی‌های اجتماعی در این ژانر و کیفیت کارناوال‌گونه آن را بررسی می‌کنیم. این بررسی‌ها را با خوانشی باختینی از متون برگزیده ادب فارسی توأم خواهیم کرد تا جنبه‌های انتزاعی نظریه باختین برای خواننده ملموس‌تر شود؛ این متون منتخب عبارت‌اند از: ابیاتی از شاهنامه فردوسی، «غزل ۳» از مهدی اخوان ثالث و رمان شازده احتجاب از هوشنگ گلشیری. سپس، ارزیابی خود را از ظرفیت‌ها و محدودیت‌های نظریه باختین در نقد ادبی، همراه با چشم‌اندازی از بسط و روزآمدسازی این نظریه به دست خواهیم داد. میخائیل باختین در زمرة تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان نقد ادبی در قرن بیستم محسوب می‌شود که آراء و اندیشه‌هایش، به‌ویژه در حوزه نقد رمان، بسیار مورد توجه پژوهشگران مطالعات ادبی جهان قرار گرفته است؛ هرچند که در ایران نقد باختینی در مقایسه با سایر رویکردهای نقد ادبی، مانند نقد اسطوره‌ای ـ کهن‌الگویی یا نقد روان‌کاوانه، کمتر شناخته شده است. وی پژوهش‌های ادبی خود را در محافل فرمالیست‌های روس آغاز کرد؛ اما به‌مرور زمان از دیدگاه‌های آنان فاصله گرفت و رویکرد مستقل خود را نظریه‌پردازی کرد. فرمالیست‌های روس کارکرد زبان در متون ادبی را «آشنایی‌زدایی» می‌دانستند و صنایع بدیع و لفظی را ابزارهایی برای دورکردن زبان ادبی از زبان غیرادبی محسوب می‌کردند. ازجمله اختلافات باختین با فرمالیست‌ها این بود که کارکرد زبان را در متون ادبی، منحصر به آشنایی‌زدایی نمی‌دانست و وجهی اجتماعی و گفتمانی برای زبان قائل بود. به همین سبب، برخلاف فرمالیست‌ها که توجه خاصی به تحلیل صناعات بلاغی و جنبه‌های شکلیِ آثار ادبی مبذول می‌کردند، باختین کوشید تا ادبیات را چونان گفتمان بررسی کند. او در بحث دربارۀ رمان، با اهمیت دادن به جنبه‌های اجتماعیِ زبان، تأکید می‌کند که باید نحوه کاربرد آن را در کانون توجه قرار دهیم. از نظر وی زبان در رمان، برخلاف زبان شعر، همواره متعیّن است. باختین در کتاب مسائل رویکرد ادبی داستایفسکی استدلال می‌کند که زبان شعر اصولاً زبانی بسته، خودبسنده و خودارجاع است که مجالی برای شنیده‌شدن صداهای متباین یا متخالف نمی‌دهد. به دلیل ماهیت تک‌صداییِ زبان شعر، شاعر ناچار از اتکا به «تقابل‌های دوجزئی» است. این تقابل‌ها (از قبیل «نیکی/شرّ»، «قهرمان/ضدقهرمان»، «پیروزی/شکست»، و غیره) شالودة اشعار حماسی را تشکیل می‌دهند. زبان اشعار حماسی از زبانی که در امور روزمره و برای مقاصد عملی به کار می‌رود، دور می‌شود. متقابلاً نثر در رمان مانند نثر در مطبوعات یا متون حقوقی و سیاسی همیشه معطوف به امور انضمامی است، نه معطوف به مفاهیم انتزاعی. این خصلت انضمامی ایجاب می‌کند که زبان در رمان همان‌گونه باشد که گروه‌های اجتماعی عملاً آن را به کار می‌برند. وی با تمرکز بر رمان به‌منزله ژانری ذاتاً چندصدا و مشحون از ناهمگونی زبانی، نظریه‌ای درباره کارکرد «کارناوالی» این گونة ادبی پیش نهاد. در مقالة حاضر می‌کوشیم تا رویکرد باختین را در نقد رمان، با تمرکز بر رئوس نظریه او تبیین کنیم که عبارت‌اند از سه مفهوم «چندصدایی»، «ناهمگونی زبانی» و «کارناوال». به این منظور، نخست بحثی در خصوص تباین ماهوی شعر و رمان ارائه خواهیم کرد و سپس دیدگاه‌های باختین درباره تکثر صداها در رمان، انعکاس لایه‌بندی‌های اجتماعی در این ژانر و کیفیت کارناوال‌گونه آن را بررسی می‌کنیم. این بررسی‌ها را با خوانشی باختینی از متون برگزیده ادب فارسی توأم خواهیم کرد تا جنبه‌های انتزاعی نظریه باختین برای خواننده ملموس‌تر شود؛ این متون منتخب عبارت‌اند از: ابیاتی از شاهنامه فردوسی، «غزل ۳» از مهدی اخوان ثالث و رمان شازده احتجاب از هوشنگ گلشیری. سپس، ارزیابی خود را از ظرفیت‌ها و محدودیت‌های نظریه باختین در نقد ادبی، همراه با چشم‌اندازی از بسط و روزآمدسازی این نظریه به دست خواهیم داد.میخائیل باختین در زمره تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان نقد ادبی در قرن بیستم محسوب می‌شود که آراء و اندیشه‌هایش، به‌ویژه در حوزه نقد رمان، بسیار مورد توجه پژوهشگران مطالعات ادبی جهان قرار گرفته است؛ هرچند که در ایران نقد باختینی در مقایسه با سایر رویکردهای نقد ادبی، مانند نقد اسطوره‌ای ـ کهن‌الگویی یا نقد روان‌کاوانه، کمتر شناخته شده است. وی پژوهش‌های ادبی خود را در محافل فرمالیست‌های روس آغاز کرد؛ اما به‌مرور زمان از دیدگاه‌های آنان فاصله گرفت و رویکرد مستقل خود را نظریه‌پردازی کرد. فرمالیست‌های روس کارکرد زبان در متون ادبی را «آشنایی‌زدایی» می‌دانستند و صنایع بدیع و لفظی را ابزارهایی برای دورکردن زبان ادبی از زبان غیرادبی محسوب می‌کردند. ازجمله اختلافات باختین با فرمالیست‌ها این بود که کارکرد زبان را در متون ادبی، منحصر به آشنایی‌زدایی نمی‌دانست و وجهی اجتماعی و گفتمانی برای زبان قائل بود. به همین سبب، برخلاف فرمالیست‌ها که توجه خاصی به تحلیل صناعات بلاغی و جنبه‌های شکلیِ آثار ادبی مبذول می‌کردند، باختین کوشید تا ادبیات را چونان گفتمان بررسی کند. او در بحث دربارۀ رمان، با اهمیت دادن به جنبه‌های اجتماعیِ زبان، تأکید می‌کند که باید نحوه کاربرد آن را در کانون توجه قرار دهیم. از نظر وی زبان در رمان، برخلاف زبان شعر، همواره متعیّن است. باختین در کتاب مسائل رویکرد ادبی داستایفسکی استدلال می‌کند که زبان شعر اصولاً زبانی بسته، خودبسنده و خودارجاع است که مجالی برای شنیده‌شدن صداهای متباین یا متخالف نمی‌دهد. به دلیل ماهیت تک‌صداییِ زبان شعر، شاعر ناچار از اتکا به «تقابل‌های دوجزئی» است. این تقابل‌ها (از قبیل «نیکی/شرّ»، «قهرمان/ضدقهرمان»، «پیروزی/شکست»، و غیره) شالوده اشعار حماسی را تشکیل می‌دهند. زبان اشعار حماسی از زبانی که در امور روزمره و برای مقاصد عملی به کار می‌رود، دور می‌شود. متقابلاً نثر در رمان مانند نثر در مطبوعات یا متون حقوقی و سیاسی همیشه معطوف به امور انضمامی است، نه معطوف به مفاهیم انتزاعی. این خصلت انضمامی ایجاب می‌کند که زبان در رمان همان‌گونه باشد که گروه‌های اجتماعی عملاً آن را به کار می‌برند. وی با تمرکز بر رمان به‌منزله ژانری ذاتاً چندصدا و مشحون از ناهمگونی زبانی، نظریه‌ای دربارة کارکرد «کارناوالی» این گونة ادبی پیش نهاد. در مقالة حاضر می‌کوشیم تا رویکرد باختین را در نقد رمان، با تمرکز بر رئوس نظریة او تبیین کنیم که عبارت‌اند از سه مفهوم «چندصدایی»، «ناهمگونی زبانی» و «کارناوال». به این منظور، نخست بحثی در خصوص تباین ماهوی شعر و رمان ارائه خواهیم کرد و سپس دیدگاه‌های باختین دربارة تکثر صداها در رمان، انعکاس لایه‌بندی‌های اجتماعی در این ژانر و کیفیت کارناوال‌گونه آن را بررسی می‌کنیم. این بررسی‌ها را با خوانشی باختینی از متون برگزیده ادب فارسی توأم خواهیم کرد تا جنبه‌های انتزاعی نظریة باختین برای خواننده ملموس‌تر شود؛ این متون منتخب عبارت‌اند از: ابیاتی از شاهنامه فردوسی، «غزل ۳» از مهدی اخوان ثالث و رمان شازده احتجاب از هوشنگ گلشیری. سپس، ارزیابی خود را از ظرفیت‌ها و محدودیت‌های نظریه باختین در نقد ادبی، همراه با چشم‌اندازی از بسط و روزآمدسازی این نظریه به دست خواهیم داد.میخائیل باختین در زمرة تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان نقد ادبی در قرن بیستم محسوب می‌شود که آراء و اندیشه‌هایش، به‌ویژه در حوزة نقد رمان، بسیار مورد توجه پژوهشگران مطالعات ادبی جهان قرار گرفته است؛ هرچند که در ایران نقد باختینی در مقایسه با سایر رویکردهای نقد ادبی، مانند نقد اسطوره‌ای ـ کهن‌الگویی یا نقد روان‌کاوانه، کمتر شناخته شده است. وی پژوهش‌های ادبی خود را در محافل فرمالیست‌های روس آغاز کرد؛ اما به‌مرور زمان از دیدگاه‌های آنان فاصله گرفت و رویکرد مستقل خود را نظریه‌پردازی کرد. فرمالیست‌های روس کارکرد زبان در متون ادبی را «آشنایی‌زدایی» می‌دانستند و صنایع بدیع و لفظی را ابزارهایی برای دورکردن زبان ادبی از زبان غیرادبی محسوب می‌کردند. ازجمله اختلافات باختین با فرمالیست‌ها این بود که کارکرد زبان را در متون ادبی، منحصر به آشنایی‌زدایی نمی‌دانست و وجهی اجتماعی و گفتمانی برای زبان قائل بود. به همین سبب، برخلاف فرمالیست‌ها که توجه خاصی به تحلیل صناعات بلاغی و جنبه‌های شکلیِ آثار ادبی مبذول می‌کردند، باختین کوشید تا ادبیات را چونان گفتمان بررسی کند. او در بحث دربارۀ رمان، با اهمیت دادن به جنبه‌های اجتماعیِ زبان، تأکید می‌کند که باید نحوه کاربرد آن را در کانون توجه قرار دهیم. از نظر وی زبان در رمان، برخلاف زبان شعر، همواره متعیّن است. باختین در کتاب مسائل رویکرد ادبی داستایفسکی استدلال می‌کند که زبان شعر اصولاً زبانی بسته، خودبسنده و خودارجاع است که مجالی برای شنیده‌شدن صداهای متباین یا متخالف نمی‌دهد. به دلیل ماهیت تک‌صداییِ زبان شعر، شاعر ناچار از اتکا به «تقابل‌های دوجزئی» است. این تقابل‌ها (از قبیل «نیکی/شرّ»، «قهرمان/ضدقهرمان»، «پیروزی/شکست»، و غیره) شالوده اشعار حماسی را تشکیل می‌دهند. زبان اشعار حماسی از زبانی که در امور روزمره و برای مقاصد عملی به کار می‌رود، دور می‌شود. متقابلاً نثر در رمان مانند نثر در مطبوعات یا متون حقوقی و سیاسی همیشه معطوف به امور انضمامی است، نه معطوف به مفاهیم انتزاعی. این خصلت انضمامی ایجاب می‌کند که زبان در رمان همان‌گونه باشد که گروه‌های اجتماعی عملاً آن را به کار می‌برند. وی با تمرکز بر رمان به‌منزله ژانری ذاتاً چندصدا و مشحون از ناهمگونی زبانی، نظریه‌ای دربارة کارکرد «کارناوالی» این گونه ادبی پیش نهاد. در مقالة حاضر می‌کوشیم تا رویکرد باختین را در نقد رمان، با تمرکز بر رئوس نظریة او تبیین کنیم که عبارت‌اند از سه مفهوم «چندصدایی»، «ناهمگونی زبانی» و «کارناوال». به این منظور، نخست بحثی در خصوص تباین ماهوی شعر و رمان ارائه خواهیم کرد و سپس دیدگاه‌های باختین دربارة تکثر صداها در رمان، انعکاس لایه‌بندی‌های اجتماعی در این ژانر و کیفیت کارناوال‌گونه آن را بررسی می‌کنیم. این بررسی‌ها را با خوانشی باختینی از متون برگزیده ادب فارسی توأم خواهیم کرد تا جنبه‌های انتزاعی نظریة باختین برای خواننده ملموس‌تر شود؛ این متون منتخب عبارت‌اند از: ابیاتی از شاهنامه فردوسی، «غزل ۳» از مهدی اخوان ثالث و رمان شازده احتجاب از هوشنگ گلشیری. سپس، ارزیابی خود را از ظرفیت‌ها و محدودیت‌های نظریة باختین در نقد ادبی، همراه با چشم‌اندازی از بسط و روزآمدسازی این نظریه به دست خواهیم داد. میخائیل باختین در زمرة تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان نقد ادبی در قرن بیستم محسوب می‌شود که آراء و اندیشه‌هایش، به‌ویژه در حوزه نقد رمان، بسیار مورد توجه پژوهشگران مطالعات ادبی جهان قرار گرفته است؛ هرچند که در ایران نقد باختینی در مقایسه با سایر رویکردهای نقد ادبی، مانند نقد اسطوره‌ای ـ کهن‌الگویی یا نقد روان‌کاوانه، کمتر شناخته شده است. وی پژوهش‌های ادبی خود را در محافل فرمالیست‌های روس آغاز کرد؛ اما به‌مرور زمان از دیدگاه‌های آنان فاصله گرفت و رویکرد مستقل خود را نظریه‌پردازی کرد. فرمالیست‌های روس کارکرد زبان در متون ادبی را «آشنایی‌زدایی» می‌دانستند و صنایع بدیع و لفظی را ابزارهایی برای دورکردن زبان ادبی از زبان غیرادبی محسوب می‌کردند. ازجمله اختلافات باختین با فرمالیست‌ها این بود که کارکرد زبان را در متون ادبی، منحصر به آشنایی‌زدایی نمی‌دانست و وجهی اجتماعی و گفتمانی برای زبان قائل بود. به همین سبب، برخلاف فرمالیست‌ها که توجه خاصی به تحلیل صناعات بلاغی و جنبه‌های شکلیِ آثار ادبی مبذول می‌کردند، باختین کوشید تا ادبیات را چونان گفتمان بررسی کند. او در بحث دربارۀ رمان، با اهمیت دادن به جنبه‌های اجتماعیِ زبان، تأکید می‌کند که باید نحوه کاربرد آن را در کانون توجه قرار دهیم. از نظر وی زبان در رمان، برخلاف زبان شعر، همواره متعیّن است. باختین در کتاب مسائل رویکرد ادبی داستایفسکی استدلال می‌کند که زبان شعر اصولاً زبانی بسته، خودبسنده و خودارجاع است که مجالی برای شنیده‌شدن صداهای متباین یا متخالف نمی‌دهد. به دلیل ماهیت تک‌صداییِ زبان شعر، شاعر ناچار از اتکا به «تقابل‌های دوجزئی» است. این تقابل‌ها (از قبیل «نیکی/شرّ»، «قهرمان/ضدقهرمان»، «پیروزی/شکست»، و غیره) شالوده اشعار حماسی را تشکیل می‌دهند. زبان اشعار حماسی از زبانی که در امور روزمره و برای مقاصد عملی به کار می‌رود، دور می‌شود. متقابلاً نثر در رمان مانند نثر در مطبوعات یا متون حقوقی و سیاسی همیشه معطوف به امور انضمامی است، نه معطوف به مفاهیم انتزاعی. این خصلت انضمامی ایجاب می‌کند که زبان در رمان همان‌گونه باشد که گروه‌های اجتماعی عملاً آن را به کار می‌برند. وی با تمرکز بر رمان به‌منزله ژانری ذاتاً چندصدا و مشحون از ناهمگونی زبانی، نظریه‌ای دربارة کارکرد «کارناوالی» این گونه ادبی پیش نهاد. در مقاله حاضر می‌کوشیم تا رویکرد باختین را در نقد رمان، با تمرکز بر رئوس نظریة او تبیین کنیم که عبارت‌اند از سه مفهوم «چندصدایی»، «ناهمگونی زبانی» و «کارناوال». به این منظور، نخست بحثی در خصوص تباین ماهوی شعر و رمان ارائه خواهیم کرد و سپس دیدگاه‌های باختین درباره تکثر صداها در رمان، انعکاس لایه‌بندی‌های اجتماعی در این ژانر و کیفیت کارناوال‌گونه آن را بررسی می‌کنیم. این بررسی‌ها را با خوانشی باختینی از متون برگزیده ادب فارسی توأم خواهیم کرد تا جنبه‌های انتزاعی نظریة باختین برای خواننده ملموس‌تر شود؛ این متون منتخب عبارت‌اند از: ابیاتی از شاهنامه فردوسی، «غزل ۳» از مهدی اخوان ثالث و رمان شازده احتجاب از هوشنگ گلشیری. سپس، ارزیابی خود را از ظرفیت‌ها و محدودیت‌های نظریة باختین در نقد ادبی، همراه با چشم‌اندازی از بسط و روزآمدسازی این نظریه به دست خواهیم داد. میخائیل باختین در زمره تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان نقد ادبی در قرن بیستم محسوب می‌شود که آراء و اندیشه‌هایش، به‌ویژه در حوزه نقد رمان، بسیار مورد توجه پژوهشگران مطالعات ادبی جهان قرار گرفته است؛ هرچند که در ایران نقد باختینی در مقایسه با سایر رویکردهای نقد ادبی، مانند نقد اسطوره‌ای ـ کهن‌الگویی یا نقد روان‌کاوانه، کمتر شناخته شده است. وی پژوهش‌های ادبی خود را در محافل فرمالیست‌های روس آغاز کرد؛ اما به‌مرور زمان از دیدگاه‌های آنان فاصله گرفت و رویکرد مستقل خود را نظریه‌پردازی کرد. فرمالیست‌های روس کارکرد زبان در متون ادبی را «آشنایی‌زدایی» می‌دانستند و صنایع بدیع و لفظی را ابزارهایی برای دورکردن زبان ادبی از زبان غیرادبی محسوب می‌کردند. ازجمله اختلافات باختین با فرمالیست‌ها این بود که کارکرد زبان را در متون ادبی، منحصر به آشنایی‌زدایی نمی‌دانست و وجهی اجتماعی و گفتمانی برای زبان قائل بود. به همین سبب، برخلاف فرمالیست‌ها که توجه خاصی به تحلیل صناعات بلاغی و جنبه‌های شکلیِ آثار ادبی مبذول می‌کردند، باختین کوشید تا ادبیات را چونان گفتمان بررسی کند. او در بحث دربارۀ رمان، با اهمیت دادن به جنبه‌های اجتماعیِ زبان، تأکید می‌کند که باید نحوه کاربرد آن را در کانون توجه قرار دهیم. از نظر وی زبان در رمان، برخلاف زبان شعر، همواره متعیّن است. باختین در کتاب مسائل رویکرد ادبی داستایفسکی استدلال می‌کند که زبان شعر اصولاً زبانی بسته، خودبسنده و خودارجاع است که مجالی برای شنیده‌شدن صداهای متباین یا متخالف نمی‌دهد. به دلیل ماهیت تک‌صداییِ زبان شعر، شاعر ناچار از اتکا به «تقابل‌های دوجزئی» است. این تقابل‌ها (از قبیل «نیکی/شرّ»، «قهرمان/ضدقهرمان»، «پیروزی/شکست»، و غیره) شالودة اشعار حماسی را تشکیل می‌دهند. زبان اشعار حماسی از زبانی که در امور روزمره و برای مقاصد عملی به کار می‌رود، دور می‌شود. متقابلاً نثر در رمان مانند نثر در مطبوعات یا متون حقوقی و سیاسی همیشه معطوف به امور انضمامی است، نه معطوف به مفاهیم انتزاعی. این خصلت انضمامی ایجاب می‌کند که زبان در رمان همان‌گونه باشد که گروه‌های اجتماعی عملاً آن را به کار می‌برند. وی با تمرکز بر رمان به‌منزلة ژانری ذاتاً چندصدا و مشحون از ناهمگونی زبانی، نظریه‌ای دربارة کارکرد «کارناوالی» این گونة ادبی پیش نهاد. در مقالة حاضر می‌کوشیم تا رویکرد باختین را در نقد رمان، با تمرکز بر رئوس نظریة او تبیین کنیم که عبارت‌اند از سه مفهوم «چندصدایی»، «ناهمگونی زبانی» و «کارناوال». به این منظور، نخست بحثی در خصوص تباین ماهوی شعر و رمان ارائه خواهیم کرد و سپس دیدگاه‌های باختین دربارة تکثر صداها در رمان، انعکاس لایه‌بندی‌های اجتماعی در این ژانر و کیفیت کارناوال‌گونه آن را بررسی می‌کنیم. این بررسی‌ها را با خوانشی باختینی از متون برگزیده ادب فارسی توأم خواهیم کرد تا جنبه‌های انتزاعی نظریه باختین برای خواننده ملموس‌تر شود؛ این متون منتخب عبارت‌اند از: ابیاتی از شاهنامه فردوسی، «غزل ۳» از مهدی اخوان ثالث و رمان شازده احتجاب از هوشنگ گلشیری. سپس، ارزیابی خود را از ظرفیت‌ها و محدودیت‌های نظریه باختین در نقد ادبی، همراه با چشم‌اندازی از بسط و روزآمدسازی این نظریه به دست خواهیم داد. میخائیل باختین در زمرة تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان نقد ادبی در قرن بیستم محسوب می‌شود که آراء و اندیشه‌هایش، به‌ویژه در حوزه نقد رمان، بسیار مورد توجه پژوهشگران مطالعات ادبی جهان قرار گرفته است؛ هرچند که در ایران نقد باختینی در مقایسه با سایر رویکردهای نقد ادبی، مانند نقد اسطوره‌ای ـ کهن‌الگویی یا نقد روان‌کاوانه، کمتر شناخته شده است. وی پژوهش‌های ادبی خود را در محافل فرمالیست‌های روس آغاز کرد؛ اما به‌مرور زمان از دیدگاه‌های آنان فاصله گرفت و رویکرد مستقل خود را نظریه‌پردازی کرد. فرمالیست‌های روس کارکرد زبان در متون ادبی را «آشنایی‌زدایی» می‌دانستند و صنایع بدیع و لفظی را ابزارهایی برای دورکردن زبان ادبی از زبان غیرادبی محسوب می‌کردند. ازجمله اختلافات باختین با فرمالیست‌ها این بود که کارکرد زبان را در متون ادبی، منحصر به آشنایی‌زدایی نمی‌دانست و وجهی اجتماعی و گفتمانی برای زبان قائل بود. به همین سبب، برخلاف فرمالیست‌ها که توجه خاصی به تحلیل صناعات بلاغی و جنبه‌های شکلیِ آثار ادبی مبذول می‌کردند، باختین کوشید تا ادبیات را چونان گفتمان بررسی کند. او در بحث دربارۀ رمان، با اهمیت دادن به جنبه‌های اجتماعیِ زبان، تأکید می‌کند که باید نحوه کاربرد آن را در کانون توجه قرار دهیم. از نظر وی زبان در رمان، برخلاف زبان شعر، همواره متعیّن است. باختین در کتاب مسائل رویکرد ادبی داستایفسکی استدلال می‌کند که زبان شعر اصولاً زبانی بسته، خودبسنده و خودارجاع است که مجالی برای شنیده‌شدن صداهای متباین یا متخالف نمی‌دهد. به دلیل ماهیت تک‌صداییِ زبان شعر، شاعر ناچار از اتکا به «تقابل‌های دوجزئی» است. این تقابل‌ها (از قبیل «نیکی/شرّ»، «قهرمان/ضدقهرمان»، «پیروزی/شکست»، و غیره) شالوده اشعار حماسی را تشکیل می‌دهند. زبان اشعار حماسی از زبانی که در امور روزمره و برای مقاصد عملی به کار می‌رود، دور می‌شود. متقابلاً نثر در رمان مانند نثر در مطبوعات یا متون حقوقی و سیاسی همیشه معطوف به امور انضمامی است، نه معطوف به مفاهیم انتزاعی. این خصلت انضمامی ایجاب می‌کند که زبان در رمان همان‌گونه باشد که گروه‌های اجتماعی عملاً آن را به کار می‌برند. وی با تمرکز بر رمان به‌منزلة ژانری ذاتاً چندصدا و مشحون از ناهمگونی زبانی، نظریه‌ای دربارة کارکرد «کارناوالی» این گونة ادبی پیش نهاد. در مقاله حاضر می‌کوشیم تا رویکرد باختین را در نقد رمان، با تمرکز بر رئوس نظریه او تبیین کنیم که عبارت‌اند از سه مفهوم «چندصدایی»، «ناهمگونی زبانی» و «کارناوال». به این منظور، نخست بحثی در خصوص تباین ماهوی شعر و رمان ارائه خواهیم کرد و سپس دیدگاه‌های باختین دربارة تکثر صداها در رمان، انعکاس لایه‌بندی‌های اجتماعی در این ژانر و کیفیت کارناوال‌گونه آن را بررسی می‌کنیم. این بررسی‌ها را با خوانشی باختینی از متون برگزیده ادب فارسی توأم خواهیم کرد تا جنبه‌های انتزاعی نظریه باختین برای خواننده ملموس‌تر شود؛ این متون منتخب عبارت‌اند از: ابیاتی از شاهنامه فردوسی، «غزل ۳» از مهدی اخوان ثالث و رمان شازده احتجاب از هوشنگ گلشیری. سپس، ارزیابی خود را از ظرفیت‌ها و محدودیت‌های نظریه باختین در نقد ادبی، همراه با چشم‌اندازی از بسط و روزآمدسازی این نظریه به دست خواهیم داد.میخائیل باختین در زمره تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان نقد ادبی در قرن بیستم محسوب می‌شود که آراء و اندیشه‌هایش، به‌ویژه در حوزة نقد رمان، بسیار مورد توجه پژوهشگران مطالعات ادبی جهان قرار گرفته است؛ هرچند که در ایران نقد باختینی در مقایسه با سایر رویکردهای نقد ادبی، مانند نقد اسطوره‌ای ـ کهن‌الگویی یا نقد روان‌کاوانه، کمتر شناخته شده است. وی پژوهش‌های ادبی خود را در محافل فرمالیست‌های روس آغاز کرد؛ اما به‌مرور زمان از دیدگاه‌های آنان فاصله گرفت و رویکرد مستقل خود را نظریه‌پردازی کرد. فرمالیست‌های روس کارکرد زبان در متون ادبی را «آشنایی‌زدایی» می‌دانستند و صنایع بدیع و لفظی را ابزارهایی برای دورکردن زبان ادبی از زبان غیرادبی محسوب می‌کردند. ازجمله اختلافات باختین با فرمالیست‌ها این بود که کارکرد زبان را در متون ادبی، منحصر به آشنایی‌زدایی نمی‌دانست و وجهی اجتماعی و گفتمانی برای زبان قائل بود. به همین سبب، برخلاف فرمالیست‌ها که توجه خاصی به تحلیل صناعات بلاغی و جنبه‌های شکلیِ آثار ادبی مبذول می‌کردند، باختین کوشید تا ادبیات را چونان گفتمان بررسی کند. او در بحث دربارۀ رمان، با اهمیت دادن به جنبه‌های اجتماعیِ زبان، تأکید می‌کند که باید نحوه کاربرد آن را در کانون توجه قرار دهیم. از نظر وی زبان در رمان، برخلاف زبان شعر، همواره متعیّن است. باختین در کتاب مسائل رویکرد ادبی داستایفسکی استدلال می‌کند که زبان شعر اصولاً زبانی بسته، خودبسنده و خودارجاع است که مجالی برای شنیده‌شدن صداهای متباین یا متخالف نمی‌دهد. به دلیل ماهیت تک‌صداییِ زبان شعر، شاعر ناچار از اتکا به «تقابل‌های دوجزئی» است. این تقابل‌ها (از قبیل «نیکی/شرّ»، «قهرمان/ضدقهرمان»، «پیروزی/شکست»، و غیره) شالودة اشعار حماسی را تشکیل می‌دهند. زبان اشعار حماسی از زبانی که در امور روزمره و برای مقاصد عملی به کار می‌رود، دور می‌شود. متقابلاً نثر در رمان مانند نثر در مطبوعات یا متون حقوقی و سیاسی همیشه معطوف به امور انضمامی است، نه معطوف به مفاهیم انتزاعی. این خصلت انضمامی ایجاب می‌کند که زبان در رمان همان‌گونه باشد که گروه‌های اجتماعی عملاً آن را به کار می‌برند. وی با تمرکز بر رمان به‌منزله ژانری ذاتاً چندصدا و مشحون از ناهمگونی زبانی، نظریه‌ای دربارة کارکرد «کارناوالی» این گونه ادبی پیش نهاد. در مقالة حاضر می‌کوشیم تا رویکرد باختین را در نقد رمان، با تمرکز بر رئوس نظریه او تبیین کنیم که عبارت‌اند از سه مفهوم «چندصدایی»، «ناهمگونی زبانی» و «کارناوال». به این منظور، نخست بحثی در خصوص تباین ماهوی شعر و رمان ارائه خواهیم کرد و سپس دیدگاه‌های باختین درباره تکثر صداها در رمان، انعکاس لایه‌بندی‌های اجتماعی در این ژانر و کیفیت کارناوال‌گونه آن را بررسی می‌کنیم. این بررسی‌ها را با خوانشی باختینی از متون برگزیده ادب فارسی توأم خواهیم کرد تا جنبه‌های انتزاعی نظریه باختین برای خواننده ملموس‌تر شود؛ این متون منتخب عبارت‌اند از: ابیاتی از شاهنامه فردوسی، «غزل ۳» از مهدی اخوان ثالث و رمان شازده احتجاب از هوشنگ گلشیری. سپس، ارزیابی خود را از ظرفیت‌ها و محدودیت‌های نظریه باختین در نقد ادبی، همراه با چشم‌اندازی از بسط و روزآمدسازی این نظریه به دست خواهیم داد.

مبالغه؛ تصویری فراتر از خیال

دوره 2، شماره 2 ، اسفند 1392، ، صفحه 95-114

https://doi.org/10.22059/jlcr.2014.50571

چکیده

مبالغه تصویری است بلاغی که اغلب برای آرایش کلام و جلب توجّه شنونده به کار میرود. در مبالغه، شاعر با استفاده از دو شیوۀ بزرگنمایی و کوچکنمایی مفاهیم خُرد را بزرگ جلوه میدهد و مفاهیم بزرگرا ... بیشتر

نگاهی نو به ایهام در بدیع فارسی

دوره 2، شماره 2 ، اسفند 1392، ، صفحه 115-134

https://doi.org/10.22059/jlcr.2014.50572

چکیده

ایهام یکی از مهمترین صنایع معنوی بدیع در ادبیات فارسی است، اما علی رغم اهمیتش در تعریف و انواع آن در کتب بدیع و بلاغت دقت کافی نشده است. یکی از اهداف مقالۀ حاضر بازتعریف ایهام است. در این مقاله ... بیشتر

بررسی و مقایسة ایهام و گونه‌های آن در اشعار خاقانی و حافظ

دوره 2، شماره 1 ، شهریور 1392، ، صفحه 37-56

https://doi.org/10.22059/jlcr.2013.35932

چکیده

در تحلیل شعر هر شاعری، ساخت‌های گوناگونی را می‌توان اختیار کرد و دورنمایه‌ها و عناصر محتوایی و معنایی شعر را توصیف کرد و این که تا چه میزان بکر و ناب هستند و تأثیر این اندیشه‌ها و تفکّرات بر تفکّر شاعران ... بیشتر

تحلیل بلاغی اشعار عربی سعدی با نگاه به «تشبیه‌»

دوره 2، شماره 1 ، شهریور 1392، ، صفحه 77-96

https://doi.org/10.22059/jlcr.2013.35934

چکیده

سعدی ‌شیرازی از بزرگ‌ترین شاعران فارسی‌زبان است که بر زبان عربی هم مسلّط بوده است. با وجود تسلّط سعدی بر زبان عربی، اشعار عربی، بخش کوچکی از اشعار او را به خود اختصاص داده است. ولی همین‌ اشعار کم‌، نشان‌دهندۀ ... بیشتر

علمی-پژوهشی

رویکردی آسیب‌شناسی به کنایه پژوهی در ادب فارسی

سید محمود رضا غیبی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 26 فروردین 1404

https://doi.org/10.22059/jlcr.2025.380548.2014

چکیده

کنایه، به‌عنوان یکی از مباحث علم بیان از آغاز تاکنون، همواره بحث‌انگیز بوده است و هیچ‌گاه در این مورد، تعریف واحدی که جوهره این فن بلاغی/ زبانی را به‌درستی تبیین کند، ارائه نشده است. در کتب و مقالات ... بیشتر کنایه، به‌عنوان یکی از مباحث علم بیان از آغاز تاکنون، همواره بحث‌انگیز بوده است و هیچ‌گاه در این مورد، تعریف واحدی که جوهره این فن بلاغی/ زبانی را به‌درستی تبیین کند، ارائه نشده است. در کتب و مقالات بلاغی، تعاریف متفاوتی با مثال‌های گوناگون آمده است؛ اما همیشه برای آن‌هایی که به این حوزه پرداخته‌اند، نقطه‌ضعفی وجود داشته است و کسانی که به تحقیق تازه‌ای دست‌زده‌اند به آن نقطة ضعف اشاره‌کرده‌اند. در این پژوهش، سعی شده است با رویکردی آسیب شناسانه، به لغزشگاه‌های کنایه، تعاریف کنایه و نقاط ضعف آن‌ها، روش‌های کنایه پژوهی و موارد غفلت پژوهشگران، پرداخته شود و مواردی از آسیب‌های کنایه پژوهی، موردبحث و بررسی قرار گیرد. روش تحقیق در این پژوهش، به‌صورت توصیفی و تحلیلی است. جامعه آماری این پژوهش، شامل چندین کتاب بلاغی است که پس از مطالعة دقیق تعاریف و توضیحات و بررسی نمونه‌های موجود در این منابع، موردبحث و مقایسة تطبیقی قرار گرفتند و مهم‌ترین موارد اشتراک و اختلاف آن‌ها بررسی گردید. تحلیل نمونه‌ها تا حد زیادی اشتراکات و اختلافات آن‌ها را روشن ساخت و مهم‌ترین نتایج این بررسی در بخش نتایج ارائه گردید. پس از بررسی منابع مختلف بلاغی و زبانی و بحث در مورد نمونه‌های موجود، مهم‌ترین نقاط ضعف در آسیب‌شناسی کنایه عبارت بودند از عدم توجه به زبان روزمره، عدم توجه به متن، بی‌توجهی به مسائل گویشی و اجتماعی و.... در این پژوهش مشخص شد یکی از لغزشگاه‌های شرح متون ادبی کهن، معانی ترکیبات کنایی است. منتقدان و شارحان، زبان روزمره را دارای استعاره و کنایه و مجاز ندانسته‌اند و همیشه سعی کرده‌اند تمام مثال‌های بلاغت را از متون ادبی استخراج کنند؛ درحالی‌که مردم عوام و کوچه و بازار از این شگرد بیشتر استفاده می‌کنند. در پایان مقاله نیز پیشنهاد‌هایی نیز در این موارد ارائه شد.

مشاهده مقاله

علمی-پژوهشی

بررسی و مقایسه شیوه های شخصیت پردازی با تاکید بر حکایات مشترک حدیقه سنایی و مثنوی های عطار

جلیل مشیدی؛ محسن ذوالفقاری؛ آمنه نیک نیان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 26 فروردین 1404

https://doi.org/10.22059/jlcr.2025.384921.2032

چکیده

حدیقه الحقیقه سنایی و مثنوی های عطار از آثار منظوم عرفانی به شمار میروند. . حکیم سنایی و شیخ عطار،این دو شاعر بزرگ عرفان ، از قصه و حکایات تمثیلی در جهت پیشبرد اهداف خود از جمله تعلیم اخلاق و حکمت و نزدیک ... بیشتر حدیقه الحقیقه سنایی و مثنوی های عطار از آثار منظوم عرفانی به شمار میروند. . حکیم سنایی و شیخ عطار،این دو شاعر بزرگ عرفان ، از قصه و حکایات تمثیلی در جهت پیشبرد اهداف خود از جمله تعلیم اخلاق و حکمت و نزدیک کردن اذهان مخاطبان به مقاصد عارفانه خویش بسیار بهره برده اند . پژوهش حاضر، از میان عناصر داستان، به بررسی و مقایسه شخصیت پردازی با تأکید بر حکایات مشترک حدیقه سنایی و مثنوی های عطار میپردازد ومیکوشد وجوه اشتراک و افتراق حکایات مشترک را در زمینه شیوه های شخصیت پردازی این دوشاعر بیابد. این پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوه توصیفی – تحلیلی انجام شده است نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان میدهد ، تعداد حکایات مشترک اندک است . شخصیت های اصلی و شخصیت های فرعی بیش از دو نفر و گاه یک نفر نیست و شخصیت ها بر اساس نقشی که بر عهده دارند اغلب نوعی ( تیپیک)، ساده و به دور از هرگونه پیچیدگی هستند . هردو شاعر از شیوه های مختلف شخصیت پردازی استفاده کرده اند اما عطار بیش از سنایی از کنش رفتاری ، گفتاری و تک گویی درونی بهره برده است .ایستایی وجه مشترک اشخاص داستانی حدیقه و مثنوی های عطار است مگر در چند حکایت ایستایی وجه مشترک اشخاص داستانی حدیقه و مثنوی های عطار است مگر در چند حکایت معدود که در جدولی جداگانه ارایه شده است . کلید واژه ها: شخصیت و شیوه های شخصیت پردازی، حکایات مشترک، حدیقه ، مثنوی های عطار

مشاهده مقاله

علمی-پژوهشی

بررسی و نقد اسطوره‌ای دو ابزار نمادینِ جمشید «سوورا و اشترا» با تکیه بر متون اوستایی و سنسکریت

فرزانه اعظم‌لطفی؛ مجتبی دورودی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 02 اردیبهشت 1404

https://doi.org/10.22059/jlcr.2025.384432.2030

چکیده

سوورا و اَشترا نام دو ابزار است که بنابر فرگرد دوم وندیداد اهوره‌مزدا آنها را به عنوان دو شیء نمادین در اختیار جمشید قرار می‌دهد. اگرچه پاره‌ای از پژوهشگران به بررسی این دو ابزار پرداخته‌اند؛ با اینحال ... بیشتر سوورا و اَشترا نام دو ابزار است که بنابر فرگرد دوم وندیداد اهوره‌مزدا آنها را به عنوان دو شیء نمادین در اختیار جمشید قرار می‌دهد. اگرچه پاره‌ای از پژوهشگران به بررسی این دو ابزار پرداخته‌اند؛ با اینحال به‌نظر می‌رسد به درستی ماهیّت آنها دانسته و معرفی نشده است. در یک نگاه کلی برخی از پژوهشگران برای واژه‌ی اوستایی سوورا مفاهیمی همچون: تیر، خیش و گاوآهن، مُهر، نگین انگشتری، خنجر و شمشیر، سوفار، چوب و سرانجام شیپور و نفیر را عنوان کرده‌اند. همچنین پژوهشگران برای اشترا معانی: شلاق و تازیانه، خنجر، دشنه و تیغ، سیخ، سلاح، عصا و چوب‌دست، گواز و شیپور در نظر گرفته‌اند. اگرچه تمامی معانی اشاره شده بر مستنداتی استوار است؛ با اینحال جای بررسی دقیق و روشمند این اسامیِ اوستایی در تطبیق با واژگان سنسکریت که خواهر زبانهای ایرانی باستان است مشاهده می‌گردد. از سوی دیگر نقش‌برجسته‌های باستانی نیز می‌توانند در رمزگشایی این مفاهیم کارگشا باشند. پژوهش حاضر کوششی برای رفع ابهام از این واژگان به‌شمار می‌رود. بنابر مستندات این پژوهش، شاید بتوان برای اشترا عصا را که تعدادی از پژوهشگران نیز به آن اشاره داشته‌اند؛ منطقی دانست. به‌ویژه که مستندات باستانی نیز آن را پشتیبانی می‌کند. امّا سوورا در اصل صفتی باستانی بوده است که مفهوم درخشان داشته است و به علت کثرت استعمال به اسم تبدیل شده است. این ابزار ممکن است نوعی سلاح- ابزار بوده است که با پرتو افکنی، اثر خود را به‌وجود می‌آورده است و یا صرفا وسیله‌ای براق بوده است که با ریشه ŚOBH سنسکریت ارتباط دارد. همچنین باید اشاره داشت پژوهش حاضر مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی است.

مشاهده مقاله

تعداد دوره‌ها	13
تعداد شماره‌ها	36
تعداد مقالات	314
تعداد نویسندگان	551
تعداد مشاهده مقاله	595,635
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	415,908
نسبت مشاهده بر مقاله	1896.93
نسبت دریافت فایل بر مقاله	1324.55
-----------------------------------------
تعداد مقالات ارسال شده	2,042
تعداد مقالات رد شده	1,486
درصد عدم پذیرش	73
تعداد مقالات پذیرفته شده	177
درصد پذیرش	9
زمان پذیرش (روز)	235
تعداد پایگاه های نمایه شده	11
تعداد داوران	313

دوره 13 (1403)

دوره 12 (1402)

دوره 11 (1401)

دوره 10 (1400)

دوره 9 (1399)

دوره 8 (1398)

دوره 7 (1397)

دوره 6 (1396)

دوره 5 (1395)

دوره 4 (1394)

دوره 3 (1393)

دوره 2 (1392)

دوره 1 (1391)

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

بانک ها و نمایه نامه ها