تذکرۀ افضل و تحلیل دیدگاه ‏های انتقادیِ مؤلف آن

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

افضل‏مخدوم پیرمستی، ادیب، شاعر و تذکره‏نویس هراتی‏تبار بخارایی (ف1334ق/1916م) است. افضل‏ بنابر اشارۀ خود‏ در مقدمه، تذکرۀ افضل‏التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار مشهور به تذکرۀ افضل را به سفارش امیر وقت بخارا، عبدالاحدخان (حک.1303-1328ق/ 1886-1910م)، در سال 1322 ق/1904م در شرح حال صد‏وسی‌وهفت (137) شاعر معاصر خود در محیط ادبی بخارا و مناطق فارسی‏زبان مرتبط با این امارت را که در بخارا اقامت داشتند، از سال 1202 ق/1787-1788م تا سال تدوین تذکره تألیف کرد. آگاهی‏های ما در زبان فارسی دربارۀ این تذکره و مؤلف آن بسیار ناچیز و بعضاً نادرست است. اطلاعات مندرج در منابع پژوهشی افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز خالی از خطا نیست. مسئلۀ این پژوهش معرفی تذکره، تذکره‏نویس و تحلیل دیدگاه‏های انتقادی مؤلف آن است. نگارنده برای تبیین این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا و دستاوردهای رویکرد ژانری به متن به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش‏های ذیل است: افضل‏مخدوم پیرمستی کیست و دارای چه دیدگاه‏های انتقادی در تذکره است؟ افضل‏التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار چه نقشی در جریان تذکره‏نویسی ادبی فارسی ماوراءالنهر در آغاز سدۀ بیستم در بخارا داشته است؟ نتایج تحقیق نشان داد این اثر، تذکرۀ مستقلِ منثور ناحیه‏ای ـ عصری به زبان فارسی است که نشانه‏هایی از لهجۀ بخارایی را با خود به همراه دارد. دیدگاه‏های انتقادی مؤلف را می‏توان در ذیل چهار عنوان «تاریخی ـ تحلیلی، اخلاقی، سیاسی ـ اجتماعی و بلاغی ـ جمال‏شناسانه» تحلیل کرد. هرچند این تذکره‏نویس به سفارش امیر وقت تذکرۀ خود را تألیف کرد و درنتیجه در ارائۀ دیدگاه‏های انتقادی، پسند دربار و علائق شخص امیر را دخالت داد، به دلیل نقشی که در احیای نام و آثار شاعران معاصر خود در محیط ادبی بخارا ایفا کرد، بلافاصله مورد توجه علاقه‏مندان شعر و ادب این دوره واقع شد؛ به‏گونه‏ای که همواره یکی از منابع تألیف و تحقیق پژوهشگران دربارۀ حیات ادبی محیط بخارا و مناطق مرتبط با آن بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Afzal’s Biography of Poets (Tadhkirah-ye Afzal) and the Analysis of his Critical Ideas

نویسنده [English]

  • Ebrahim Khodayar
Associate Professor of Persian Language and Literature at Tarbiat Modares University (TMU)
چکیده [English]

Afzal Makhdoum Pirmasti is a literary figure, poet, and biography writer from Herat, Bukhara (death: 1916). According to the author in the introduction, he wrote Tadhkirah of Afzal-al-Tazkar fi Zekr-al-Sho’ara va al-Ash’ar, also known as Afzal’s Biography of Poetry, asked by the then- emir of Emirate of Bukhara, Said 'Abd al-Ahad Khan (1886-1910), in 1904 about 137 poets of his time in the literary environment of Bukhara and the Persian speaking regions - who lived in Bukhara - from 1787/1788 until the year of compiling the Tadhkirah. There little is known about this author and his biography writing. The scientific resources in Afghanistan, Tajikistan and Uzbekistan are not without pitfalls. Thus, this study aims to introduce biography writing in general, and Afzal's Biography and critical ideas in particular. To achieve this aim, content and document analysis is employed focused on this genre to pursue the following questions: who is Afzal Makhdoum and what are his critical ideas in the biography? What is the role of the Afzal's Biography of poets in the literary Persian biography writing and the anthology of Transoxiana? The findings show that Afzal's Biography of Poets is an independent, regional- contemporary prose in the Persian language. His critical ideas could be classified into five categories: historical-interpretive, moral, political-social, rhetoric-aesthetic. The biography plays a significant role in the area and is considered as one of the main resources of the Persian literary anthology of the 19th and 20th centuries in Transoxiana. However, this Tadhkirah was written by the author on the orders of Then-emir, As a result, he interfered with the court and the personal interests of the emir in presenting critical views, Due to the important role he played in reviving the names and works of her contemporary poets in the literary environment of Bukhara,  he immediately attracted the attention of poetry and literature enthusiasts of this period; so that, has always been one of the main sources for researches on literary environment of of Bukhara and its related areas.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Afzal
  • Tazkere-ye Afzal
  • biography writing
  • Bukhara
  • Transoxiana

مراجع

آتشین‏جان، تبسم (1380)، «افضل‏مخدوم پیرمستی» در دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه، به سرپرستی حسن انوشه، ج1، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 116.
افضل‏مخدوم پیرمستی (1336ق)، افضل‏التذکار فی ذکر الشعراء و الاشعار، در حاشیۀ باغ ارم، تاشکند: بی‏نا، (چاپ سنگی).
ــــــــــــ (1323ق)، افضل‏التذکار فی ذکر الشعراء و الاشعار، نسخۀ خطی شمارۀ 2303 مخزن نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند ازبکستان.
انوشه، حسن [به سرپرستی] (1380)، «افضل‏التذکار فی ذکر الشعراء و الاشعار»، دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه، ج1 و2، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 115.
باسورث، کلیفورد ادموند، (1381)، سلسله‌های اسلامی جدید: راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
حشمت، محمدصدیق توره (تاریخ شروع تألیف 1312ق/1894-1895م و تکمیل آن در سال‏های بعد)، تذکرة‏الشعراء، 2 جلد، نسخۀ خطّی شمارۀ 2728 (ج یکم)، مخزن نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند ازبکستان.
ـــــــــــــ، (شروع تألیف 1323ق/1905م و تکمیل آن در سال‏های بعد)، تذکرة‏الشعراء، نسخۀ خطّی شمارۀ 2729، مخزن نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند ازبکستان.
خلیلی افغان [خلیل‏الله] (1309)، آثار هرات، به اهتمام عبدالعظیم جان پسر نایب‏سالار، ج2، هرات، فخریه سلجوقی.
خیام‏پور، عبدالرسول (1368)، فرهنگ سخنوران، 2ج، چ2، تهران، طلایه.
دادبه، اصغر و میرزا ملا احمد (1385)، «تذکره‏نویسی در ماوراءالنهر و افغانستان» در دایرة‏المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، ج14، تهران، مرکز دایرة‏المعارف بزرگ اسلامی، 722-726.
زهیر، عبدالرزاق، (1350)، «افضل‏التذکار فی ذکر الشعراء و الاشعار یا تذکرۀ افضل»، آریانا [دانشگاه کابل]، س29، ش4، 71-78.
ـــــــــــــــ، (1352)، «تذکره‏نگاری در ادب دری»، ادب [دانشگاه کابل]، س21، ش2، 75-87.
سلیمی بخارایی، میرزا سلیم‏بیک ایناق (1332ق)، ذیل سلیمی بر تحفة‏الاحباب فی تذکرة‏الاصحاب مع تاریخ کثیره و مجموعۀ سلیمی، تاشکند، عارف‏ حسن‏جان‏اف، (چاپ سنگی).
شکورزاده، میرزا (1374)، «چرا در تاجیکستان ادبیات فارس و تاجیک یا تاجیک و فارس می‏گویند؟»، آشنا، س5، ش27، 44-47.
شفیعیون، سعید (1393)، «گذری دیگرگون بر تذکره‏های ادبی». فنون ادبی، س6، ش2 (پیاپی11)، 85-104.
صدر ضیا، محمدشریف‏جان مخدوم (1380)، تذکار اشعار: شرح حال برخی از شاعران معاصر تاجیکستان و نمونه‏هایی از شعر آنان، متن علمی انتقادی با ضمیمه به اهتمام سحاب‏الدین صدیق‏اف، به کوشش محمدجان شکوری بخارایی، تهران، سروش.
ــــــــــــ، (1377)، نوادر ضیائیه، به کوشش میرزا شکورزاده، تهران، سروش.
عبدی، عبدالله خواجه (1983م)، تذکرة‏الشعراء، با تصحیح و مقدمۀ اصغر جان‌فدا، زیرنظر سحاب‏الدین صدیق‏اف، دوشنبه، دانش.
عینی، صدرالدین (1923م)، تاریخ امیران مانغیتیۀ بخارا، تاشکند، نشریات دولتی ترکستان.
ـــــــــ، (1926م)، نمونۀ ادبیات تاجیک، مسکو، نشریات مرکزی خلق جماهیر شوروی سوسیالیستی.
غفورف، باباجان (1997)، تاجیکان، 2ج، دوشنبه، عرفان.
کوتی، سپیده (1380)، «تذکره‏نویسی فارسی در آسیای میانه» در دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه، به سرپرستی حسن انوشه، ج1، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 286-292.
گلچین معانی، احمد (1363)، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج1، چ2، تهران، کتابخانۀ سنایی.
مسعودی، عبدالله (1385). «تذکره‏نویسی» در دایرة‏المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، ج14، تهران، مرکز دایرة‏المعارف بزرگ اسلامی، 716-719.
محترم، حاجی نعمت‏الله (1975م)، تذکرة‏الشعراء، با تصحیح و مقدمۀ اصغر جان‌فدا، زیرنظر اصغر کمال عینی، دوشنبه، دانش.
منفرد، افسانه (1380)، «تذکره‏نویسی فارسی» در دانشنامۀ جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، ج6، تهران، بنیاد دایرة‏المعارف اسلامی، 772-774.
میرزایف، عبدالغنی (1345)، «منابع ادبی در حدود دوره‌های شانزده و اوایل بیست و اهمیت آن»، مهر، س12، ش8، 555ـ561.
موسوی گرمارودی، سیدعلی (1388)، از ساقه تا صدر: شعر و زندگی شعرای تاجیکستان در قرن بیستم، ویراست2، تهران: قدیانی.
نقوی، علیرضا (1347)، تذکره‏نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، علمی.
واضح، قاری رحمت‏الله (1332ق)، تحفة‏الاحباب فی تذکرة‏الاصحاب مع تاریخ کثیره و مجموعه سلیمی، به اهتمام سلیم‏بیک ایناق سلیم، تاشکند، مطبعۀ عارف جان‏اف، (چاپ سنگی).
ــــــــــــ، (1977م)، تحفة‏الاحباب فی تذکرة‏الاصحاب، با مقدمه و تصحیح اصغر جان‌فدا، زیرنظر عبدالغنی میرزایف، دوشنبه، دانش.
وفایی، عباسعلی (1385)، دانشنامۀ زبان و ادبیات فارسی ازبکستان (قرن بیستم تاکنون)، تهران، الهدی.
Abdi, A. Kh. (1983). A Biography of Poets (edited by Asghar Janfada and Sahab al-Din Seddighov), Dushanbe, Danesh, [In Persian].
Afzal Makhdoum P.(1905). Afzal-al-Tazkar fi Zekr-al-Sho’ara va al-Ash’ar, Manuscript No. 2303, Uzbekistan: The Center of Abu Rayhan al-Biruni Manuscript in Tashkent, [In Persian].
   . ـــــــــــــــــ(1917.( Afzal-al-Tazkar fi Zekr-al-Sho’ara va al-Ash’ar, in the margin of Bagh-e Eram, Tashkent, No. Publ. (Lithography), [In Persian].
Aini, S. (1923). A History of Manghitieh rulers of Bukhara, Tashkent, Public Journals of Turkistan, [In Persian].
ـــــــــــــــــــــ.(1926). Example of Tajik Literature, Moscow: Central Publications of the People’s Socialist Soviet Union, [In Persian].
Anousheh, H. (Ed. 2002). “Afzal-al-Tazkar fi Zekr-al-Sho’ara va al-Ash’ar”. Encyclopedia of Persian literature: Persian literature in Central-Asia, Tehran, The Publication Center of Ministry of Culture and Islamic Guidance, vol. 1, Page 115, [In Persian].
Atashinjan, T. (2002). “Afzal Makhdoum Pirmasti” In H. Anousheh, Encyclopedia of Persian literature: Persian literature in the Central-Asia, Tehran, The Publication Center of Ministry of Culture and Islamic Guidance, vol. 1, Page 116, [In Persian].
Boswortht, K. E. (2002). The new Islamic Dynasties: A chronological and genealogical manual. Tehran, The Center of Studies on Islam and Iran, [In Persian].
Dadabeh, A. and Molla-ahmad, M. (2006). “Biography writing in Transoxiana and Afghanistan”, In K. Mousavi Bojnourdi, The great Islamic Encyclopedia, Tehran, Center of the Great Islamic Encyclopedia, Vol. 14, Page 722-726, [In Persian].
Ghafurov, B. 1998, Tajiks, 2 vol., Tajikistan, Dushanbe, Erfan, [In Persian].
Golchin Ma’ani, A. (1984). History of Persian Tazkirah (Persian Biography of Poets), Vol. 1, Eds. 2, Tehran, Sanayi Library, [In Persian].
Heshmat, M. S. T. (1894-1895). A Biography of Poets (2 volumes), Manuscript No. 2728 (vol. 1), Uzbekistan, The Center of Abu Rayhan al-Biruni Manuscript in Tashkent, [In Persian].
ـــــــــــــــــــــــــــــ.(1905). A Biography of Poets, Manuscript No. 2729. Uzbekistan, The Center of Abu Rayhan al-Biruni Manuscript in Tashkent Manuscript in Tashkent, [In Persian].
Khalili Afghan, KH. (1930). Monuments of Herat, with try ‘Abd al- Azim Jan son of Nayeb Salar, Vol. 2, Herat, Fakhriyyeh Soltani, [In Persian].
Khayyampour, A. (1989). Dictionary of Speakers, Tehran, Talayeh, [In Persian].
Kouti, S. (2001). “Persian Biography writing in the Central-Asia”, In H. Anousheh, Encyclopedia of Persian literature: Persian literature in the Central-Asia, Tehran, The Publication Center of Ministry of Culture and Islamic Guidance, vol. 1, Page 286-292, [In Persian].
Masoudi, A. (2006). “Biography writing”, In K. Mousavi Bojnourdi, The great Islamic encyclopedia, Tehran, Center of Encyclopedia of Great Islam. Vol. 14, Page 716-719, [In Persian].
Mirzaev, А. (1966). “Literary resources between the 16th and early 20 centuries and their significance”. Mehr, Year 12, Issue 8, Page 555-561, [In Persian].
Mohtaram, H. N.(1975). A Biography of Poets (edited by Asghar Janfada and Kamal Aini), Dushanbe, Danesh, [In Persian].
Monfared, A. (2001). “Persian Biography writing”. In Gh. Haddad Adel, The great Islamic encyclopedia, Tehran, Center of Islamic Encyclopedia. Vol. 6, Page 772-774, [In Persian].
Mousavi Garmaroudi, S. A. (2006). From the Stem to the Top: Tajik poets’ poetry and life in the 20th century, Eds. 2, Tehran, Ghadyani.
Naghavi, A. (1968). Persian Biography of Poets writing in India and Pakistan. Tehran, Elmi, [In Persian].
Sadr-e ziya, M. Sh. (1998). Ziyayiyeh’s Rarities, with try M. Shakourzada, Tehran, Soroush, [In Persian].
Sadr-e ziya, M. Sh. (2001). A Biography of Poets: A critical text (edited by Sahab al-Din Seddighov and Mohammadjan Shakouri Bukharayi, Tehran, Soroush, [In Persian].
Salimi-ye Bukharayi, M. (1914). Appendix’s Salimi on Tohfat al-Ahbab fi Tazkarat al-Ashab with Tarikh-e Kasira and Salimi Collection, Tashkent, Arefjanov, (Lithography), [In Persian].
Shafieioun, S. (2014). “A survey of literary biographies”. Literary Devices, Year 6, Issue 11, Page 85-104, [In Persian].
Shkourzada, M. (1995). “Why in Tajikistan they say Persian and Tajik literature or Tajik and Persian?”, Ashena, Year 5, Issue 27, Page 44-47, [In Persian].
Vafaei, A. (Ed,1966). Encyclopedia of Persian language and literature in Uzbekistan: since the 20th century (in Persian), Tehran, Alhoda, [In Persian].
Vazeh, Gh. R. (1977). Tohfat al-Ahbab fi Tazkarat al-Ashab (edited by Asghar Janfada and Abdol Ghani Mirzaev), Dushanbe, Danesh, [In Persian].
____________(1914). Tohfat al-Ahbab fi Tazkarat al-Ashab: With Tarikhe Kasire and Salimi collection (edited by Salim Beyg Inagh Salim) (lithography), Tashkent, Arefjanov, [In Persian].
Zahir, A. (1971). “Afzal-al-Tazkar fi Zekr-al-Sho’ara va al-Ash’ar or Tazdkirah-ye Afzal”, Ariyana, [Kabul University], Year 39, Issue 4, Page 71-78, [In Persian].
__________(1973). “Biography writing in the literature of Dari”, Adab, [Kabul University], Year 21, Issue 2, Page 75-87, [In Persian].
Карим, У. (1974). Адавиёти Тоҷик дар Нимаи Дуюми Асри ХVlll, Ва Аввали Асри ХlХ, Қ. 1. Таҳти Назари Расул Ҳодизода, Душанбе, Дониш, [In Tajik].
Қайюмов, П. 1998, Тазкираи Қайюмий. 3ж. Тошкент, Ўзрфа Қўлёзмалвр Институти Тарихий Нашриёт бўлими, [In Uzbek].
Усмон, Т. (1957). Бисту се Адиба, Столинобод, Нашриёти Давлатии Тоҷикистон, [In Tajik].
Ҳабибов [Абибов], А. (1991). Ганҷи Зарафшон, Душанбе, Адиб, [In Tajik].
Ҳодизода, Р. (1968). Адавиёти Тоҷик дар Нимаи Дуввўми Асри ХlХ. Қ.1, Душанбе, Дониш, [In Tajik].
__________(1988) “Афзал-ут-Тазкор фи Зикриш-шуаро ва-Ашъор” дар Энциклопеидяи Адабиёт ва Санъати Тоҷик, Ҷилди 1-ўм, Иҷрокунандаи фазифаи Сармуҳаррир Ҷ. А. Азизқулов, Душанбе, Сарредакцияи илмии Энциклопедияи советии тоҷик, С.196, [In Tajik].
Ҷалилова, М. (1988). “Афзал Махдуми Пирмастй” дар Энциклопеидяи Адабиёт ва Санъати Тоҷик, Ҷилди 1-ўм, Иҷрокунандаи фазифаи Сармуҳаррир Ҷ. А. Азизқулов, Душанбе, Сарредакцияи илмии Энциклопедияи советии тоҷик, С.195, [In Tajik].

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 20 آذر 1398
  • تاریخ بازنگری: 23 شهریور 1399
  • تاریخ پذیرش: 15 مهر 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار