بازخوانی المُعجم فی معاییر اشعار العجم به مثابۀ تحریری از نقد الشّعر

غلامی, مجاهد

doi:10.22059/jlcr.2020.299428.1443

بازخوانی المُعجم فی معاییر اشعار العجم به مثابۀ تحریری از نقد الشّعر

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

مجاهد غلامی

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

10.22059/jlcr.2020.299428.1443

چکیده

با اندک‌مایه‌ای از احتیاط، آن هم به این دلیل که در المعجم فی معاییر اشعار العجم(حدود 630 ق.) دربارۀ تأثیرپذیری شمس قیس رازی از نقد الشّعر قدامة‌بن جعفر (337ـ260 ق.) تصریحی وجود ندارد، می‌توان در آشنایی شمس قیس با ایده‌ها و آرای قدامة پیرامون نقد شعر که بنا بر تلقّی قدمایی به معنای معرفت محاسن و معایب شعر بوده‌است و بازآوری آن‌ها در المعجم، تردیدی به خود راه نداد. آنچه این ادّعا را توش و توان می‌بخشد، به‌ویژه این‌همانی‌هایی است که دربارۀ عیوب شعر و بحث‌هایی بر سَرِ عیوب معاظله، تناقض، تخلیع، خطاهای لفظی، خطاهای معنوی، کیفیّت مدح و... در این دو کتاب وجود دارد. برخی اشعاری که شمس قیس در کتاب خود به استشهاد آورده نیز فارسیشدۀ شواهد شعری نقد الشّعر در همان مواضع است. البته گاهی شمس قیس در مسائل بلاغت و نقد شعر نظرهایی هم دارد که دربردارندۀ چیزهایی افزون بر نظر قدامة و گاه متفاوت با آن است. خاصّه یکی از جذّابترین اینهمانی‌های المعجم با نقد الشّعر، در دیدگاههای این دو نویسنده دربارۀ «مدح» قابل ردیابی است؛ دیدگاههایی که که تأثیرپذیریِ حکما و ادبای اسلامی از فکر یونانی و ارسطویی در مسئلۀ اخلاق را نیز آینگی می‌نماید. گذشته از اینها، نقد الشّعر نخستین کتاب بلاغی‌ای است که در آن، بلاغت یونانی به بلاغت اسلامی آمیخته‌است. از اینرو شمس قیس رازی را به سبب تأثیرپذیریای که از برخی ایدهها و آرای قدامة داشته است، باید کسی دانست که به واسطۀ وی گزاره‌هایی از فکر فلسفی و بلاغی یونانی به کتاب‌های بلاغی فارسی راه یافته‌است و آثار بلاغی و ادبی متأثّر از خود را نیز به قدر وُسع از آن برخوردار نموده‌است. نهایتاً از مقایسۀ المعجم فی معاییر اشعار العجم و نقد الشّعر به آشکارگی برمیآید که آن نظام‌مندی‌ای که در الگوی پیشنهادی قدامة برای بازشناساندن جیّد و ردی شعر از یکدیگر هست و با تعریف وی از شعر پیوندی اندامیک دارد، در المعجم نیست.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Study of Al-Mu'jam fi Ma'a'ir Ash'ar alAjam as an Imitation of Naqd al-shi'r

نویسنده [English]

Mojahed Gholami

Assistant Professor of Persian Language and Literature, Persian Gulf University, Bushehr, Iran.

چکیده [English]

Because In Al-Mu'jam fi Ma'a'ir Ash'ar alAjam there is not Reference to the Naqd al-shi'r and its writer, Qudama-ibn ja'far, only with A little cautious can talking about familiarity of Shams Qays Razi with Qudama-ibn ja'far’s opinions and ideas in Poetry Criticism, that in last Centuries means Understanding good and bad poetry, and Reproduce them in AlMu'jam fi Ma'a'ir Ash'ar alAjam. What reinforces this idea, are similarities in these two books about the Defects of poetry like contradiction, Verbal and semantic errors, Features praise and other. For example, “Takhli” in Al-Mu'jam is equal to the three parts of “Deviation from metre” in Naqd al-shi'r; “Monaqeze” in Al-Mu'jam can be considered “Estehale & Tanaqoz” in Naqd al-shi'r; “Verbal errors” in Al-Mu'jam can be equated with word-weight’s Coordination in Naqd al-shi'r; the defect of "Tafwif" in Al-Mu'jam can be seen in the Qudama-ibn ja'far’s words about the defects of the word etc. The similarity between Shams Qays Razi and Qudama-ibn ja'far’s ideas and opinions about praise and its quality, in the period of dependence of literature and poetry on the courts and institutions of power and the period of the spread of court poems, is also very interesting. Of course, it is reminded that sometimes Shams Qays Razi’s ideas are different or more voluminous Compared with Qudama-ibn ja'far’s ideas. Also Because Naqd al-shi'r is the first rhetorical book that has combined Islamic rhetoric with Greek rhetoric, so Shams Qays Razi according to His influences from Naqd al-Shi'r, is the first to introduce Greek philosophical and rhetorical material into Persian books and in this way it has influenced Persian rhetorical books. But Naqd al-shi'r, Due to having rule in introducing poetry criticism and having Pattern for knowing the good and bad standards of poetry is more methodical than AlMu'jam fi Ma'a'ir Ash'ar alAjam.

کلیدواژه‌ها [English]

AlMu'jam fi Ma'a'ir Ash'ar alAjam
Naqd al-shi'r
Literary Criticism
Rhetoric
Poetry Defects

مراجع

ابن‌ندیم، ابوالفرج محمد (1391 ق.)، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدد. تهران: مطبعۀ دانشگاه طهران.

ابن‌مسکویه، احمدبن محمد (1381)، تهذیب الأخلاق، ترجمۀ علی‌اصغر حلبی، تهران، اساطیر.

ابن‌معتز، ابوالعبّاس عبداالله (1402 ق.)، کتاب البدیع، اعتنی بنشرِهِ وَ تعلیق المقدّمة و الفهَارس اغناطیوس کراتشقوفسکی، ط 3، بیروت: دارالمسیرة.

برسلر، چالز (1393)، درآمدی بر نظریهها و روش‌های نقد ادبی، ترجمۀ مصطفی عابدینی‌فرد، ویراستاری حسین پاینده، تهران، نیلوفر.

تاریخ سیستان (1314)، تصحیح ملک‌الشعراء بهار، تهران، مؤسسۀ خاور.

حسینی شیرازی (شاه‌میر)، هبة االله (1389)، اخلاق علایی، تصحیح محمّدجعفر یاحقی و سلمان ساکت، تهران، فرهنگستان هنر.

حسینی نیشابوری، امیر برهان‌الدّین (1384)، بدایع الصّنایع، تصحیح رحیم مسلمانیان قبادیانی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

خطیب قزوینی، جلال‌الدّین محمّد (1350 ق.)،التّلخیص، ضبطه و شرحه عبدالرّحمن البرقوقی، بیروت، دارالفکر العربی.

رازی، شمس‌الدّین محمدبن قیس (1360)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد قزوینی و مدرّس رضوی، تهران، زوّار.

رادویانی، محمّدبن عمر (1362)، ترجمان البلاغه، تصحیح احمد آتش، چ 2، تهران، اساطیر.

زرّین‌کوب، حمید (1351)، «آشنایی با کتاب نقد‌الشّعر»، مجلّۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، س 8، ش 32، صص 870ـ889.

زرّین‌کوب، عبدالحسین (1386)، نقد ادبی: جستجو در اصول و روش‌ها و مباحث نقّادی با بررسی در تاریخ نقد و نقّادان، 2 ج، تهران، امیرکبیر.

سعدی شیرازی، مصلح‌بن عبدالله (1385)، کلّیات سعدی، تصحیح محمّدعلی فروغی، تهران، هرمس.

ضیف، شوقی (1965 م.)، البلاغة تطوّر و تاریخ، ط 7، القاهرة، دارالمعارف.

طوسی، نصیرالدّین محمّدبن محمّد (1369)، معیار الاشعار، تصحیح جلیل تجلیل، تهران، ناهید و جامی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1356)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، خوارزمی.

عبید زاکانی، نظام‌الدّین (1374)، أخلاق الأشراف، تصحیح علی‌اصغر حلبی، تهران، اساطیر.

علوی مقدّم، محمد (1372)، «تأثیر دو کتاب ارسطو در بلاغت عربی»، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی. صص 363ـ393.

عنصرالمعالی، کیکاووس ‌بن اسکندر (1378)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، علمی و فرهنگی.

قدامة‌بن جعفر (کاتب بغدادی)، أبی‌الفرج (بی‌تا)، نقد الشّعر، تحقیق و تعلیق محمّد عبدالمنعم خفاجی، بیروت، دارالکتب العلمیة.

هارلند، ریچارد (1393)، درآمدی تاریخی بر نظریۀ ادبی از افلاتون تا بارت، ترجمۀ گروه ترجمۀ شیراز، به سرپرستی شاپور جورکش، چ. 4، تهران، چشمه.

Alavi Moghaddam, M. (1993). “The influence of Aristotle's two books on rhetoric”. In Dar Ghalamrow-e Balaghat. Mashhad: Āstan-e Ghods-e Razavi. pp. 363-393. [in Persian].

Bressler, Ch. (2014), Darāmadi bar Nazarieh-ha va Ravesh-ha-ye Naqd-e Adabi, Trans. M. Ābedini-Fard, Edit. H. Payandeh, Tehran: Nilufar Publication. [in Persian].

Culler, Jonathan (2000), Literary Theory: a Very Short Introduction. 2^th Eds., New York, Oxford University Press.

Harland, R. (2014). Darāmadi Tarikhi bar Nazarieh-ye Adabi az Aflāton tā Bārt, Trans. Shiraz Translation Group, Ed. S. Jowrkesh, 4^th.Ed, Tehran: Chashmeh Publication. [in Persian].

Hoseyni Neyshaburi, A. B. (2005), Badaye Ol-Sanaye, Emend. R. M. Qobadiani, Tehran: Endowment Foundation of Mahmud Afshar. [in Persian].

Hoseyni Shirazi (Shah-Mir), H. (2010), Akhlaq-e Alai', Emend. M. J. Yahaqqi& S. Saket, Tehran: Art Academy. [in Persian].

Ibn-e Miskawayh, A.(2002), Tahzib Al-Aqlagh, Trans. A. A. Halabi, Tehran: Asatir Publication. [in Persian].

Ibn-e Motaz. A. A (1982), Ketab Albadi', Emend. O. Keratshqovski, Beirut: Dar al-Meysara.

Ibn-e Nadim, H. (1971), Ketab-e Alfehrest, Emand. R. Tajaddod. Tehran: University of Tehran Publication.

Khatib Qazvini, J. M. (1931), Al-TalKhis, Emend. A. Barquqi, Bairut: Dār-ol Fekr Arabi.

Obeyd Zakani, N. (1995), Aqlagh Al-Ashraf, Emend. A. A. Halabi, Tehran: Asatir Publication. [in Persian].

Onsor ol-Maa'li, K. (1999), Qabus Name, Emend. Gh. Yosofi, Tehran: Elmi va Farhangi. [in Persian].

Qodamat ibn-e Jafar, A. (n.d.), Naqd-ol She'r, Emend. Mohammad Abdol-Monem Khafaji, Bairut: Dār-ol Kotob Al-Elmiyat Publication.

Raduyani, M (1983). Tarjoman Al-Balaghe, Emend. A. Atash, Tehran: Asatir Publication. [in Persian].

Rāzi, Shams-e Qeys. (1981), Al-Mujam fi Maāir-e Ashār-ol Ajam, Emend M. Ghazvini and Modarres Razavi, Tehran: Zovvār Publication, [in Persian]

Sadi Shirazi, M. (2006), Kolliat-e Sadi, Emend. M. A. Forughi, Tehran: Hermes Publication. [in Persian].

Selden, R., P. Widdowson & P. Brooker (2005), A Reader’s Guide to Contemporary Literary Theory, 5^th Ed, Great Britain, Pearson Education Limited.

Tarikh-e Sistan (1935), Emend. M. Bahar, Tehran: Khavar Institiute. [in Persian].

Tusi, Nasir ol-Din. M. (1977), Aqlagh Naseri, Emend. M. Minovi& A. Heydari, Tehran: Kharazmi Publication. [in Persian]

Tusi, Nasir ol-Din. M. (1990), Meyar ol-Asha'r, Emend. J. Tajlil, Tehran: Nahid va Jami Publication. [in Persian].

Tyson, Lois (2006), Critical Theory Today: a User-Friendly Guide, 2^th Ed, New York, Routledge.

Zarrin-kub, A.H. (2007), Naqd-e Adabi: Jostojo dar Osul va Raves-ha va Mabahes-e Naqqādi ba Barrasi dar Tarikh-e Naqd va Naqqadan, Vol.1&2, Tehran: Amir Kabir Publication. [in Persian].

Zarrin-kub, H. (1972), “Āshenai ba Ketab-e Naqd-ol She'r”. Majalle-ye Daneshkade-ye Adabiāt va Olum-e Ensāni Dāneshgah-e Ferdowsi-ye Mashhad, No. 32, pp. 870-889. [in Persian].

Zeyf, Sh (1965), Al-Balāqhat Tatavvor va Tārikh, Cairo: Dār-ol Maāref Publication.