Journal of Literary Criticism and Rhetoric

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کردستان، کردستان، ایران. هیات علمی دانشگاه کردستان

چکیده

روایتمندی ویژگی اجتناب‌ناپذیرِ «تاریخ» است. روایت با کارکردهایی چون نظام‌مند بودن و ساختارمند بودن، کارکردی انسجام‌بخش و نظم‌دهنده دارد، چنان‌که از میان واقعیت‌های فی‌نفسه بی‌شمارِ تاریخی، واقعیت‌های گزینش‌شده‌ای را تحت ساختارها و پیرنگ‌هایی مشخص گردهم می‌آورد. ساختمندی و انسجام روایت، زمینه را برای دلالت معنایی و حتی دلالت ساختاری، و یافتن بسترهای ایدئولوژیک و غلبۀ نظم‌های گفتمانیِ خاص (و در نتیجه بروز گزینش‌ها و حذف و طردها) فراهم می‌آورد. مجموع این مسائل، به‌علاوۀ تکیه بر توالی، نسبت‌های علّی و معلولی، تغییر وضعیت، و داشتن هدف غایی، همگی مؤلفه‌هایی روایی و درنتیجه غیرتاریخی هستند که در گزارش رخدادهای تاریخی دخیل‌اند و درنهایت می‌توانند به ساخت و تکوین «داستان» یا شکل‌هایی از داستان منتهی شوند. از سوی دیگر، گفتمان‌ها، ایدئولوژی‌ها و ساختارهای قدرت در برساخته شدن فهم تاریخیِ مورخ، و درنتیجه در روایت‌پردازیِ تاریخیِ او نقش مؤثری دارند، چنان‌که «روایت تاریخی» برساخته‌ای در نظام معرفت‌شناختی و ارزش‌گذاری‌های غالب بر دورۀ زندگی مورخ است. تاریخ بیهقی همچون دیگر متون تاریخی، روایتی گزینش‌شده از میان رویدادهای تاریخیِ بی‌شمار از یک دورۀ خاص است و بیهقی به‌عنوان سوژه‌ای در زمانۀ خود، روایت‌پردازی تاریخی‌اش تحت تأثیر گفتمان‌ها، ایدئولوژی‌ها و خاستگاه‌های هویتیِ خاصّی شکل گرفته است، به‌ویژه آن‌که تقابل‌های گفتمانی و هویتیِ خاصّی در روزگار بیهقی دیده می‌شود. بر این اساس، در این مقاله بر مبنای رویکرد تاریخ‌گرایی نوین، به بررسی برساخت روایی تاریخ بیهقی، و نوع مواجهۀ بیهقی با گفتمان‌های اثرگذار در روزگار او می‌پردازیم و تأثیر آن بر شکل‌گیری «روایت تاریخیِ» بیهقی بررسی و تحلیل می‌شود، چنان‌که سوژگیِ این مورخ در روزگارش به طرز دقیق‌تری واکاوی شود. نتایج تحقیق بیانگر وجود تقابل‌های درون‌ساختی میان سویه‌های تاریخی و فراتاریخی (Metahistorical) در روایت‌پردازی تاریخیِ بیهقی است، که ارتباط معناداری با تقابل‌های گفتمانیِ حاکم بر روزگار او دارد و از این میان، تقابل جریان هویت‌خواهیِ ایران‌گرا با جریان‌های هویت‌خواهیِ مورد حمایت دربار، نقش مهمّی در شکل‌گیری این تقابل‌های درون‌ساختی دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Narrative Construction of Tärikh-e Bayhaqi and its Encounter with Iranian Thought

نویسنده [English]

  • Fardin Hosseinpanahi

Assistant Professor of Persian Language and Literature University of Kurdistan, Kurdistan, Iran.

چکیده [English]

Narrativity is an essential feature to ‘history’. Narrative, with such features as being systematic and structured, has a cohesive and regulatory function, as it brings together selected facts from specific innumerable historical facts under specific structures and plots. The structure and cohesion of the narrative provide the ground for semantic and even structural signification, as well as for finding ideological contexts and the predominance of particular discourse systems (and consequentially the emergence of selections, omissions, and rejections). The sum of these issues, in addition to relying on sequence, causal relations, change of status, and having an ultimate goal, are all narrative and consequently non-historical components involved in reporting historical events and could ultimately construct a ‘story’ or forms of a story. On the other hand, discourses, ideologies, and power structures play an important role in constructing the historian's historical understanding and, subsequently, in his historical narration, just as “historical narrative” is constructed in the epistemological system and the dominant valuations of the historian's life span. Tarikh-e Bayhaqi like other historical texts, is a selected narrative from countless historical events of a particular era, and Bayhaqi as a subject in his era had been influenced by discourses, ideologies, and special identity origins in his historical narrative, more particularly when we see special encounters in discourse and identity in Bayhaqi's era. Accordingly, in this study based on New Historicism, we investigate the narrative construction in Tärikh-e Bayhaqi and Bayhaqi's encounter with influential discourses in his time; moreover, we examine its impact on the formation of Bayhaqi's “historical narrative” in order to further scrutinize the subjectivity of Bayhaqi in his era. The findings of this study show the inter-constructional encounter between historical and metahistorical aspects in Bayhaqi's historical narrative, which signals a significant relationship with the discoursive encounters prevailing in his time. Among such encounters is the Iranian-oriented-identity-seeking current against the court-supported-identity-seeking currents that plays a pivotal role in the formation of these inter-constructional encounters.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tärikh-e Bayhaqi
  • Historical Narrative
  • New Historicism
  • Iranian Thought
ابن‌اثیر، عزّالدین علی (1383)، تاریخ کامل، ترجمۀ سیدحسین روحانی، تهران،            اساطیر.
ابن‌بلخی، احمدبن سهل (1385)، فارسنامه، تصحیح گای لیستِرانج و رینولد آلن نیکلسون، تهران، اساطیر.
اسدی طوسی، ابونصر علی‌بن‌احمد (1354)، گرشاسب‌نامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران، طهوری.
اسلامی ندوشن، محمدعلی (1374)، «جهان‌بینی ابوالفضل بیهقی»، یادنامۀ ابوالفضل بیهقی، مجموعه‌سخنرانی‌های مجلس بزرگداشت ابوالفضل بیهقی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، صص 1ـ38.
اشرف، احمد (1397)، هویت ایرانی: از دوران باستان تا پایان پهلوی، ترجمه‌ و تدوین حمید احمدی، تهران، نشر نی.
اوشیدری، جهانگیر (1389)، دانشنامۀ مزدیسنا: واژه‌نامۀ توضیحی آیین زرتشت، تهران، مرکز.
باختین، میخائیل ‌میخائیلوویچ (1387)، تخیل مکالمه‌ای: جستارهایی دربارۀ رمان، ترجمۀ رؤیا پورآذر، تهران، نشر نی.
باسورث، کلیفورد ادموند (1362)، تاریخ غزنویان، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
بلعمی، ابوعلی محمد (1353)، تاریخ بلعمی (تکمله و ترجمۀ تاریخ طبری)، تصحیح محمدتقی بهار، به‌کوشش محمد پروین گنابادی، تهران، زوّار.
بیات، حسینعلی و جمیله یوسفی (1394)، «روند بازنمایی هویت خودی و دیگری در تاریخ بیهقی»، مجلۀ مطالعات تاریخ فرهنگی ـ انجمن ایرانی تاریخ، ش 26، صص 29ـ59.
بیهقی، ابوالفضل محمدبن حسین (1384)، تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیّاض، تهران، علم.
توکلی طرقی، محمّد (1373)، «تاریخ‌پردازی و ایران‌آرایی: بازسازی هویت ایرانی در گزارش تاریخ»، ایران‌نامه، ش 48، صص 583ـ628.
ثعالبی، عبدالملک‌بن محمد (1368)، تاریخ ثعالبی (غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم/ پارۀ نخست: ایران باستان)، ترجمۀ محمد فاضلی، تهران، نقره.
چلونگر، محمدعلی و زمانه حسن‌نژاد (1394)، «نقش شعوبی‌گری در انتقال میراث زندیقی به اسماعیلیه»، پژوهشنامۀ تاریخ اسلام، ش 19، صص 5ـ24.
حسن‌زاده، اسماعیل (1382)، «هویت ایرانی در تاریخ‌نگاری بیهقی و جوینی»، فصلنامۀ مطالعات ملی، ش 15، صص 69ـ100.
حسین‌پناهی، فردین (1390)، «بررسی تقابل حقیقت و واقعیت در تاریخ بیهقی بر مبنای تحلیل گفتمان»، جستارهای ادبی، ش 173، صص 99ـ122.
دینکرد: کتاب پنجم (1388)، ترجمه و تعلیقات: ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران، معین.
دینوری، ابوحنیفه احمد (1346)، اخبار الطوال، ترجمۀ صادق نشات، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
رستمی، فرشته (1386)، «بازخوانی تاریخ‌بیهقی در تاریخ‌گرایی‌نوین»، فصلنامۀ علوم ادبی، ش 4، صص 129ـ150.
رضوانیان، قدسیه (1393)، «تاریخ‌گرایی نو: بررسی کتاب تاریخ بیهقی در بوتۀ نقد جدید»، نقد ادبی، ش 25، صص 211ـ230.
ریکور، پُل (1397)، زمان و حکایت، ج 3 (زمان نقل‌شده)، ترجمۀ مهشید نونهالی، تهران، نشر نی.
شهرستان‌های ایران (1391)، متن‌های پهلوی، گردآوری جاماسب جی‌دستور منوچهر جی‌جاماسب آسانا، پژوهش سعید عریان، تهران،‌ نشر علمی، صص 49ـ52.
صفا، ذبیح‌االله (1369)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوس.
صهبا، فروغ (1390)، تاریخ بیهقی در بوتۀ نقد جدید (نگاهی به تاریخ بیهقی بر مبنای نظریۀ تاریخ‌گرایی ‌نوین)، قم، فارس الحجاز.
عنصری، ابوالقاسم حسن (1363)، دیوان، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانۀ سنایی.
فرخی سیستانی، علی‌بن جولوغ (1380)، دیوان، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران، زوّار.
فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی ‌مطلق، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
کالر، جاناتان (1388)، «داستان و گفتمان در تحلیل روایت»، گزیدۀ مقالات روایت، مارتین مکوئیلان، ترجمۀ فتاح محمّدی، تهران، مینوی خرد، صص 161ـ169.
کالینگوود، رابین جورج (1396)، مفهوم کلی تاریخ، ترجمۀ علی‌اکبر مهدیان، تهران، اختران.
گیلانی، نجم‌الدّین و نرگس خزاعی (1396)، «بازتاب فرهنگ ایران باستان در کتاب تاریخ بیهقی»، جستارهای نوین ادبی، ش 197، صص 99ـ123.
مجمل التواریخ والقصص (1318)، تصحیح محمدتقی بهار، تهران، چاپخانۀ خاور.
معزّی، محمدبن ‌عبدالملک (1362)، کلیات دیوان معزی، به‌کوشش ناصر هیری، تهران، مرزبان.
مقدسی، محمدبن‌احمد (2003م.)، رحلة المقدسی‌ـ احسن التّقاسیم فی معرفة الأقالیم، حرّرها: شاکر لعیبی، ابوظبی، دارالسویدی.
مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری (1371)، هزارسال نثر پارسی، کریم کشاورز، ج 1، تهران، علمی ‌و فرهنگی، صص 43ـ51.
منوچهری، ابوالنَّجم احمدبن قوص (1347)، دیوان، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران، زوّار.
میثمی، جولی اسکات (1397)، تاریخ‌نگاری فارسی (سامانیان، غزنویان، سلجوقیان)، ترجمۀ محمد دهقان، تهران، نشر ماهی.
نامۀ تنسر به گشنسپ (1354)، تصحیح مجتبی ‌مینوی، تعلیقاتِ مجتبی‌مینوی و محمّداسماعیل رضوانی، تهران، خوارزمی.
نظامی، الیاس‌بن یوسف (1382)، کلیات خمسۀ نظامی: هفت پیکر، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران، نشر علم.
نولی، جراردو (1397)، «شکل‌گیری ایدۀ ایران و هویت ایرانی در ایران باستان»، هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، احمد اشرف، ترجمه و تدوین حمید احمدی، تهران، نشر نی، صص 47ـ56.
والدمن، مریلین‌ رابینسون (1375)، زمانه، زندگی و کارنامۀ بیهقی، ترجمۀ منصوره اتحادیه (نظام مافی)، تهران، نشر تاریخ ایران.
یاوری، حورا (1380)، «تأملی در ساختار روایی و نقش روایت‌های افزوده در تاریخ بیهقی»، مجلۀ ایران‌شناسی، س 13، ش 1، صص 117ـ138.
Payne, Michael (2005), The Greenblatt Reader, Malden & Oxford, Blackwell.
White, Hayden (1973), Metahistory: The Historical Imagination in Nineteen-Century Europe, Baltimore, The John Hopkins University Press.
------------------ (1985), Tropics of Discourse: Essays in Cultural Criticism, Maryland, John Hopkins University Press.
Asadi Tusi, Abu Nasr Ali ibn Ahmad (1975), Garshäsbnämeh, critiqued by Habib Yaghmäei, Tehran, Tahoori. [In Persian].
Ashraf, Ahmad (2015), Iranian Identity: From Ancient to the End of Pahlavi, Translated and Edited by Hamid Ahmadi, Tehran, Ney. [In Persian].
Bakhtin, Mikhail Mikhailovich (2008), The Dialogic Imagination: Four Essays, Translated by Roya Pour Azar, Tehran, Ney. [In Persian].
Bal'ami, Abu Ali Mohammad (1974), History of Bal'ami (Completion and Translation of the History of Tabari), Critiqued by Mohammad Taghi Bahär, Tehran: Zavvär. [In Persian].
Bayät, Hossein Ali and Jamileh Yusufi (2015), "The Process of Representing the Identity of Self and Other in the History of Bayhaqi", Cultural History Studies Iranian History Association, No. 26, Pp. 29-59. [In Persian].
Bayhaqi, Abolfazl Mohammad ibn Hussein (2005), History of Bayhaqi, Critiqued by Ali Akbar Fayyäz, Tehran, Elm. [In Persian].
Bosworth, Clifford Edmund (1983), The Ghaznavids: Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 994-1040, Translated by Hassan Anousheh, Tehran, Amirkabir. [In Persian].
Chelonegar, Mohammad Ali and Zamäneh Hassannejad (2015), "The Role of Shu'ubiyya in Transferring Zandaqa's Heritage to the Isma'ilism", History of Islam, No. 19, Pp. 5-24. [In Persian].
Collingwood, R.G. (2017), The Idea of History, Translated by Ali Akbar Mehdiän, Tehran, Akhtarän. [In Persian].
Culler, Jonathan (2009), "Story and Discourse in Narrative Analysis", Selected Narrative Essays, Martin McQuillan, Translated by Fattäh Mohammadi, Tehran, Minavi Kherad, Pp. 161-169. [In Persian].
Dinawari, Abu Hanifa Ahmad (1967), Al-Akhbār al-Tiwāl, Translated by Sädegh Neshät, Tehran, Iranian Culture Foundation. [In Persian].
Dinkard: Book 5 (2009), Translation and Commentary: Jäleh Amoozgär and Ahmad Tafazoli, Tehran, Moein. [In Persian].
Farrokhi Sistäni, Ali ibn Julough (2001), Divän, Critiqued by Mohammad Dabirsiyäghi, Tehran, Zavvär. [In Persian].
Ferdowsi, Abolqäsem (2007), Shähnämeh, Critiqued by Jaläl Khäleghi Motlagh, Tehran, Center of the Great Islamic Encyclopedia. [In Persian].
Giläni, Najmuddin and Narges Khazäei (2017), "The Reflection of Ancient Iranian Culture in the History of Bayhaqi", New Literary Studies, No. 197, Pp. 123-99. [In Persian].
Gnoli, Gherardo (2018), "The Formation of the Idea of Iran and Iranian Identity in Ancient Iran", Iranian Identity from Ancient to the End of Pahlavi, Ahmad Ashraf, Translated and Edited by: Hamid Ahmadi, Tehran, Ney, Pp. 47-56. [In Persian].
Hassanzadeh, Ismä'il (2003), "Iranian Identity in the Historiography of Bayhaqi and Jovaini", National Studies, No. 15, Pp. 69-100. [In Persian].
Hosseinpanähi, Fardin (2011), "Study of the Confrontation between Truth and Reality in the History of Bayhaqi based on Discourse Analysis", Literary Studies, No. 173, Pp. 122-99. [In Persian].
Ibn al-Athir, Izz al-Din Ali (2004), Al-Kāmil Fi al-Tārīkh, Translated by Seyyed Hossein Rouhani, Tehran, Asatir. [In Persian].
Ibn al-Balkhi (2006), Färsnämeh, Critiqued by Guy Listrange and Reynold Allen Nicholson, Tehran, Asatir. [In Persian].
Introduction to Abu Mansouri Shähnämeh (1992), A Thousand Years of Persian Prose, Karim Keshävarz, Vol. 1, Tehran, Scientific and Cultural, Pp. 43-51. [In Persian].
Islami Nodooshan, Mohammad Ali (1995), "Abolfazl Bayhaqi's Worldview", Abolfazl Bayhaqi Memoirs: Collection of Speeches of the Abolfazl Bayhaqi Commemoration Conference, Mashhad: Ferdowsi University of Mashhad, Pp. 1-38. [In Persian].
Manūchihrī, Abu al-Najm Aḥmad ibn Qawṣ (1968), Divän, Critiqued by Mohammad Dabirsiyäghi, Tehran, Zavvär. [In Persian].
Meisami, Julie Scott (2018), Persian Historiography to The End of the Twelfth Century, Translated by Mohammad Dehqän, Tehran: Nashr-e Mähi. [In Persian].
Moezzi, Mohammad ibn Abdolmalek (1983), Divän, Critiqued by Nässer Hiri, Tehran: Marzbän. [In Persian].
Mojmal al-Tawärikh va al-Qasas (1939), Critiqued by Mohammad Taqhi Bahär, Tehran: Khävar Printing House. [In Persian].
Moqaddasi, Mohammad ibn Ahmad (2003), Rahlat al-Moqaddasi; Ahsan al-Taqäsim fi Ma'rifat al-Aqälim, Critiqued by Shakir La'ibi, Abu Dhabi, där al-Suwaydi. [In Persian].
Nizämi, Eliäs ibn Yusuf (2003), Khamseh Nizämi: Haft Paykar, Critiqued by Vahid Dastgerdi, Tehran, Nashr-e 'elm. [In Persian].
Oshidari, Jahängir (2010), Mazdisna Encyclopedia: Explanatory Dictionary of Zoroastrianism, Tehran, Markaz. [In Persian].
Payne, Michael (2005), The Greenblatt Reader, Malden & Oxford, Blackwell.
Rezväniän, Ghodsieh (2014), "New Historicism: A Study of the History of Bayhaqi based on New Critique", Literary Criticism, No. 25, Pp. 211-230. [In Persian].
Ricœur, Paul (2018), Temps et Récit. Le Temps Raconté (3), Translated by Mahshid Nownahäli, Tehran, Ney. [In Persian].
Rostami, Fereshteh (2007), "Rereading History of Bayhaqi in New Historicism", Literary Science, No. 4, Pp. 129-150. [In Persian].
Safä, Zabiholläh (1990), History of Literature in Iran, Tehran: Ferdows. [In Persian].
Sahbä, Forough (2011), History of Bayhaqi in the New Critique (A Look at the History of Bayhaqi Based on the Theory of New Historicism), Qom: Färes Al-Hijäz. [In Persian].
Shahrestānīhā-e Ērānshahr (2012), Pahlavi Texts, Compiled by Jämäsb Ji Dastour Manouchehr Ji Jämäsb 'äsänä, Researched by Sa'id Oriän, Tehran, Elmi, Pp. 49-52. [In Persian].
Tansar's Letter to Goshnasp (1975), Critiqued by Mojtabä Minavi, Comments: Mojtabä Minavi and Mohammad Ismä'il Rezväni, Tehran, Khärazmi. [In Persian].
Tavakoli Taraghi, Mohammad (1994), "Historiography and Iran-decoration: Reconstruction of Iranian Identity in the History Report", Iran Nämeh, No. 48, Pp. 583-628. [In Persian].
Tha'alibi, Abdolmalek bin Mohammad (1989), History of Tha'alibi (Ghorar Akhbär Moluk Al-Fors va Siyarohom, Vol. 1: Ancient Iran), Translated by Mohammad Fäzeli, Tehran, Noghreh. [In Persian].
Unsuri, Abolghäsem Hassan (1984), Divän, Critiqued by Mohammad Dabirsiyäghi, Tehran, Sanäyi Library. [In Persian].
Waldman, Marilyn Robinson (1996), Toward a Theory of Historical Narrative: A Case Study in Perso-Islamicate Historiography, Translated by Mansoureh Ettehädiyeh (Nizäm Mäfi), Tehran, Iran History Publishing. [In Persian].
White, Hayden (1973), Metahistory: The Historical Imagination in Nineteen-Century Europe, Baltimore, The John Hopkins University Press.
White, Hayden (1985), Tropics of Discourse: Essays in Cultural Criticism, Maryland, John Hopkins University Press.
Yävari, Hurä (2001), "A Study on the Narrative Structure and the Role of Added Narratives in The History of Bayhaqi", Iranology, Vol. 13, No. 1, Pp. 117-138. [In Persian].