پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

علمی-پژوهشی

تثبیت گفتمان اشعری در برابر گفتمان‌های خردگرا بر مبنای عامل دسترسی (با تکیه بر دیوان ناصرخسرو و رباعیات خیام)

فردوس آقاگل زاده؛ غلامعلی فلاح؛ ساحره مرادی

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، صفحه 1-26

https://doi.org/10.22059/jlcr.2020.300068.1450

چکیده

این جستار به بررسی فرایند تثبیت گفتمان اشعری در برابر گفتمانهای خردگرا (بهطور مشخص دیوان ناصرخسرو و رباعیات خیام) بر مبنای برداشتی تازه از عامل دسترسی، توزیع نابرابر تولیدات زبانی گفتمانها در ... بیشتر این جستار به بررسی فرایند تثبیت گفتمان اشعری در برابر گفتمانهای خردگرا (بهطور مشخص دیوان ناصرخسرو و رباعیات خیام) بر مبنای برداشتی تازه از عامل دسترسی، توزیع نابرابر تولیدات زبانی گفتمانها در جامعه، پرداخته است. مطابق این برداشت میزان دسترسی به متون گفتمانها با تأثیر بر شناخت ذهنی افراد نقشی اساسی در تثبیت یا تضعیف آنها دارد. از این نظرگاه، تمرکز پژوهش بر شناسایی مناسبات اجتماعی مؤثر بر دسترسی متون گفتمانهای نامبرده و نوع تحلیل نیز کلان و متفاوت با توصیفهای زبانی در سطح خُرد است. چارچوب نظری دیدگاهی تلفیقی متشکل از لایة کردار اجتماعی در رویکرد فرکلاف و فرایند برجستهسازیـحاشیهرانی در نظریة لاکلا و موف است. یافتهها نشان میدهد عوامل قدرت با روشهای تحمیل و محدودیتهای گفتمانی، بهترتیب بهمنظور برجستهسازی گفتمان اشعری و حاشیهرانی گفتمانهای خردگرا، دسترسی به متون این گفتمانها را در حالتی نابرابر نگه داشتند. به این معنا که در سطح تحمیل گفتمانی با طراحی تشکیلات نرم همچون گروهبندی و تأسیس مدارس نظامیه زمینة دسترسی وسیع متون گفتمان اشعری را در جامعه فراهم و در سطح محدودیت گفتمانی با اقدامات سختافزاری مثل حذف و سرکوب از دسترسی گفتمانهای خردگرا و متون مربوط به آنها جلوگیری کردند. دیوان ناصرخسرو و رباعیات خیام دو نمونه از متونی بودند که افزون بر خردمحور بودن به دلیل ستیز با ایدئولوژی غالب ـدیوان ناصرخسرو با دربرداشتن مفاهیمی همچون تبلیغ آموزههای اسماعیلی، انکار شدید مذهب تسنن و نثار ناسزاهای سنگین به صدر تا ذیل عوامل گروه رقیب و رباعیات خیام با بهچالشکشیدن عقل سلیم جامعه دربارة گزارههای مسلم دینی و تعریض و کنایه به صاحبان دین و خبر روزگارـ محدودیتهای گفتمانی بهشدت دربارة آنها اعمال میشد. این نکته نیز گفتنی است که از رهگذر تشکیلات نرمافزاری مدارس نظامیه دسترسی به جایگاههای اقتدار و اعتبار برای کنشگران این گفتمانهای رقیب به شکلی نابرابر و به نفع گفتمان اشعری توزیع میشد. این راهبرد امکان تحمیل گفتمان اشعری را بسیار هموار میساخت. مجموع این سازکارها در نهایت به تثبیت گفتمان اشعری انجامید.

علمی-پژوهشی

برساخت رواییِ تاریخ بیهقی و تلاقیِ آن با اندیشۀ ایرانی

فردین حسین پناهی

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، صفحه 27-54

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.310254.1545

چکیده

روایتمندی ویژگی اجتناب‌ناپذیرِ «تاریخ» است. روایت با کارکردهایی چون نظام‌مند بودن و ساختارمند بودن، کارکردی انسجام‌بخش و نظم‌دهنده دارد، چنان‌که از میان واقعیت‌های فی‌نفسه بی‌شمارِ تاریخی، ... بیشتر روایتمندی ویژگی اجتناب‌ناپذیرِ «تاریخ» است. روایت با کارکردهایی چون نظام‌مند بودن و ساختارمند بودن، کارکردی انسجام‌بخش و نظم‌دهنده دارد، چنان‌که از میان واقعیت‌های فی‌نفسه بی‌شمارِ تاریخی، واقعیت‌های گزینش‌شده‌ای را تحت ساختارها و پیرنگ‌هایی مشخص گردهم می‌آورد. ساختمندی و انسجام روایت، زمینه را برای دلالت معنایی و حتی دلالت ساختاری، و یافتن بسترهای ایدئولوژیک و غلبۀ نظم‌های گفتمانیِ خاص (و در نتیجه بروز گزینش‌ها و حذف و طردها) فراهم می‌آورد. مجموع این مسائل، به‌علاوۀ تکیه بر توالی، نسبت‌های علّی و معلولی، تغییر وضعیت، و داشتن هدف غایی، همگی مؤلفه‌هایی روایی و درنتیجه غیرتاریخی هستند که در گزارش رخدادهای تاریخی دخیل‌اند و درنهایت می‌توانند به ساخت و تکوین «داستان» یا شکل‌هایی از داستان منتهی شوند. از سوی دیگر، گفتمان‌ها، ایدئولوژی‌ها و ساختارهای قدرت در برساخته شدن فهم تاریخیِ مورخ، و درنتیجه در روایت‌پردازیِ تاریخیِ او نقش مؤثری دارند، چنان‌که «روایت تاریخی» برساخته‌ای در نظام معرفت‌شناختی و ارزش‌گذاری‌های غالب بر دورۀ زندگی مورخ است. تاریخ بیهقی همچون دیگر متون تاریخی، روایتی گزینش‌شده از میان رویدادهای تاریخیِ بی‌شمار از یک دورۀ خاص است و بیهقی به‌عنوان سوژه‌ای در زمانۀ خود، روایت‌پردازی تاریخی‌اش تحت تأثیر گفتمان‌ها، ایدئولوژی‌ها و خاستگاه‌های هویتیِ خاصّی شکل گرفته است، به‌ویژه آن‌که تقابل‌های گفتمانی و هویتیِ خاصّی در روزگار بیهقی دیده می‌شود. بر این اساس، در این مقاله بر مبنای رویکرد تاریخ‌گرایی نوین، به بررسی برساخت روایی تاریخ بیهقی، و نوع مواجهۀ بیهقی با گفتمان‌های اثرگذار در روزگار او می‌پردازیم و تأثیر آن بر شکل‌گیری «روایت تاریخیِ» بیهقی بررسی و تحلیل می‌شود، چنان‌که سوژگیِ این مورخ در روزگارش به طرز دقیق‌تری واکاوی شود. نتایج تحقیق بیانگر وجود تقابل‌های درون‌ساختی میان سویه‌های تاریخی و فراتاریخی (Metahistorical) در روایت‌پردازی تاریخیِ بیهقی است، که ارتباط معناداری با تقابل‌های گفتمانیِ حاکم بر روزگار او دارد و از این میان، تقابل جریان هویت‌خواهیِ ایران‌گرا با جریان‌های هویت‌خواهیِ مورد حمایت دربار، نقش مهمّی در شکل‌گیری این تقابل‌های درون‌ساختی دارد.

علمی-پژوهشی

سبک‌شناسی و تحلیل ساخت دستوری مهم‌ترین «همکردِ» زبان فارسی در قصاید خاقانی

منوچهر تشکری؛ منوچهر جوکار؛ علی نادری فرد

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، صفحه 55-73

https://doi.org/10.22059/jlcr.2020.303397.1479

چکیده

در میان فعل‌های فارسی، افعال مرکّب اهمیت ویژه‌ای دارند. برای ساخت فعل مرکّب، یک اسم/ صفت/ بُن/ قید (فعلیار) با یک فعل ساده ترکیب می‌شود. دستورنویسان این فعل ساده یا بخش صرف‌شوندۀ فعل مرکّب را «همکرد» ... بیشتر

علمی-پژوهشی

بررسی و تحلیل وجه تصویری شعر «ققنوس» از نیما یوشیج

سارا حسینی؛ رحمان ذبیحی؛ علیرضا شوهانی

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، صفحه 75-102

https://doi.org/10.22059/jlcr.2020.305611.1501

چکیده

شیوه‌های تصویرپردازی از ادبیات کلاسیک تا مدرن، به تبعیت از جهان‌بینی انسان هر عصر، دچار تحولاتی اساسی در نوع کارکرد و حوزه‌های معنایی شده و از عنصری غالباً حاشیهای و روبنایی در شعر کلاسیک، ... بیشتر شیوه‌های تصویرپردازی از ادبیات کلاسیک تا مدرن، به تبعیت از جهان‌بینی انسان هر عصر، دچار تحولاتی اساسی در نوع کارکرد و حوزه‌های معنایی شده و از عنصری غالباً حاشیهای و روبنایی در شعر کلاسیک، تبدیل به عنصری محوری و زیربنایی در شعر نو گردیده است. نیما یوشیج که طلیعهی ظهور مدرنیسم در شعر فارسی به شمار میآید، علاوه بر تحولاتی که در ساختمان بیرونی شعر پدید آورد، به تبعیت از نگاه و فلسفه‌ی مدرن، تحولی عمیق در حوزه‌های معنایی نیز ایجاد کرده است؛ تحول در بوطیقای تصویر، انعکاسی است از نوسازی جهان فکری شاعر و عناصر اندیشگانی او که در قالب تصاویر شعری، ظهور بیرونی یافته است. نیما با عبور از دوره‌ی اول شاعری خود، در آغاز دوره‌ی دوم و با شعر ققنوس، تحول مهمی نیز در حوزه‌ی تصویرپردازی شعر خود پدید آورد که بیش از هر چیز نشان از گذار او از مرحله‌ی توصیف و پای نهادن در راه تصویرپردازی نوین است. بررسی پیکره‌ی کلی شعر ققنوس نشان می‌دهد که در این شعر، نیما به نگاهی انداموار و منسجم در روایت دست یافته است که با وجود مختصر و موجز بودن آن، نه تنها به کمال یک روایت نزدیک شده است، بلکه به صورت جزیی و در تک تک تصاویر نیز نشان از دغدغه‌مندی شاعر برای ساختن و پرداختن تصاویر دارد شعر ققنوس به عنوان مانیفست شعری نیما، نشان از آن دارد که این اثر، با وجود نگاه سمبولیک آن به داستانی اساطیری، قرابتی انکارناپذیر با نگاه مدرن به تصویر دارد؛ فشردگی روایت و تصاویر به تبعیت از داستان کوتاه مدرن، بهره‌گیری از تصاویر عینی با وجود ساختار انتزاعی و سمبولیک اثر، تغییر در مفهوم سمبولیک اثر و القای مفاهیم سیاسی و اجتماعی مد نظر شاعر، روایتمند کردن بسیاری از واحدهای تصویری به صورت مجزا و در سایه‌ی روایتمندی کل اثر و همچنین غلبه‌ی تصویر بر توصیف در ساختمان کلی شعر از جمله‌ی این نشانه‌ها به شمار می‌آیند.

علمی-پژوهشی

تحلیل برخوانی «آرش» بهرام بیضایی، با رویکرد ترامتنیت

شیرزاد طایفی؛ کورش سلمان نصر

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، صفحه 103-126

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.317965.1622

چکیده

بهرام بیضایی، نویسنده، فیلم‌ساز، کارگردانِ تآتر، نمایشنامه‌نویس و پژوهشگر نامدار و صاحب سبک ایرانی است. او با بهرهگیری از پشتوانههای اساطیری، حماسی، تاریخی و فرهنگ عامۀ ایران و جهان، به خلق اثر ... بیشتر بهرام بیضایی، نویسنده، فیلم‌ساز، کارگردانِ تآتر، نمایشنامه‌نویس و پژوهشگر نامدار و صاحب سبک ایرانی است. او با بهرهگیری از پشتوانههای اساطیری، حماسی، تاریخی و فرهنگ عامۀ ایران و جهان، به خلق اثر میپردازد؛ از این رو، آثار او پیوندهای عمیق و گستردهای با زمینه‌های فکری و بنمایههای فرهنگی ایران و سایر ملل جهان دارد. نمایشنامۀ «آرش» او نیز، واجد چنین ویژگی شاخصی است. باید بیش از پیش به این نکته توجّه کرد که بر اساس رویکردها و نظریات بینامتنی، آفرینشگران، در خلق آثار خود چندان به داشتهها، آموزهها و اندوختههای بکر ذهنی خویش تکیه نمیکنند؛ بلکه آنها را با مدّ نظر قرار دادن متون از پیش موجود، تدوین مینمایند، که خود این متون بنیان فرهنگ، اندیشه، هنر و ادب زمانۀ خویش هستند. در پژوهش پیشِ رو، کوشیدهایم به روش تحلیل محتوا و با تکیه بر مطالعات کتابخانهای و اسنادی، و کاربست نظریۀ «ترامتنیت» ژُنت(از نظریهپردازان بینامتنیت)، متن نمایشنامۀ «آرش» را تحلیل کنیم. دستاوردهای پژوهش گویای این است که این نمایشنامه(برخوانی)، مشتمل بر عناصر بینامتنی، بیشمتنی، فرامتنی، سرمتنی و پیرامتنی با بسامدی درخور توجّه است، که همین امر، این اثر را واجد ظرفیت جدید معنایی و خوانش دگرسان کرده است؛ در مواجهۀ بینامتنی این اثر با متن معاصر آن، یعنی منظومۀ آرش سیاووش کسرایی، بیضایی اسطوره را به چالش میکشد و آرش مطلوب خود و جامعۀ خود را به تصویر میکشد؛ هر چند هر دوی آثار با اسطورۀ آب و دیو خشکسالی در ارتباط هستند. از سوی دیگر می‌توان در تحلیل فرامتنی، طبقات موجود در برخوانی آرش را منطبق با طبقات موجود در نظریۀ استبداد شرقی ویتفوگل دانست که بر بنیان جامعۀ آبسالار و روابط حاکم بر آن تعریف می‌شود. از منظر تحلیل پیرامتنی این اثر با نمایشنامه‌های اژدهاک و کارنامۀ بندار بیدخش در ارتباط است. در بخش تحلیل سرمتنی نیز، این نمایشنامه به گونهای از تراژدی شباهت دارد که با تعزیۀ مسیح و ماجرای کربلا بیارتباط نیست.

علمی-پژوهشی

نقد نگره ی اخلاق سَروَری در بینش تراژیک اخوان ثالث

چیمن فتحی؛ رامین محرمی

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، صفحه 1-1

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.309907.1540

چکیده

شعر اخوان ثالث، به خلاف تظاهرات فراوان یأس و نومیدی و نیز با وجود اظهار امکان عبث بودگی، اغلب، خبر از گونه ای کنشگری، آفرینندگی، پویایی و التزام شور زندگی می دهد. این ویژگی در شعر اخوان، ... بیشتر شعر اخوان ثالث، به خلاف تظاهرات فراوان یأس و نومیدی و نیز با وجود اظهار امکان عبث بودگی، اغلب، خبر از گونه ای کنشگری، آفرینندگی، پویایی و التزام شور زندگی می دهد. این ویژگی در شعر اخوان، به سبب جانمایه های فلسفیِ مدرن و معانی بلند و ژرفی است که آن را درخورِ تحلیل هایی فراتر از مرز معمول می کند. یکی از بارزترین این معانی، نگرهی «اخلاق سَروَری» در بستر «بینشی تراژیک» در مواجهه ی او با درد و رنج اجتماعی- فلسفی است که مسأله ی اصلی این مقاله است. به نظر می رسد پس از آرمان های ملّی گرایانه، که پیش زمینه ی آرمان های فلسفی و هستی شناسانه ی اخوان است، آشنایی وی با اندیشه‌های جریان‌ساز عصر مدرن اروپا، از جمله، اندیشه های فلسفی فریدریش نیچه، فیلسوف بنام آلمانی، در انتخاب این بینش و نگرهی اخلاقی بی تأثیر نبوده است. امکان این تأثیر، ما را بر آن داشت تا در تحلیل آن، گرایش های اخلاق سروری را در اندیشه ی شعری اخوان ثالث، در رهیافت «بینش تراژیک» نیچه ای نقد و واکاوی کنیم. این واکاوی نشان می دهد که اندیشه ی شعری اخوان در این مقوله، بازتاب شیوه هایی از رهیافت «بینش تراژیک» نیچه ای، همچون: ارادهی قدرت، مرگ خدا، مِهر سرنوشت، گذار نیهیلیستی، نخبهگرایی، دگردیسی جان و چندی دیگر است که راه آفرینش ابرانسان و پذیرش خرسندانه ی تمامیت زندگی یا تصدیق همه جانبه ی زندگی است. حاصل این پژوهش، نشان می دهد که شعر اخوان در نگرشی کلی، نمود نوعی بینش تراژیک است که با ویرانگری بینش تئوریک و متافیزیک، به ستایش و پاسداشت زندگیِ زمینی و سفارش به پیوستگی و پویایی جریان رود زندگی، توجیه زیبایی شناسانه ی هستی، نخبه گرایی و نقد نگرههای اخلاق تراژیک می پردازد و بدین گونه پایگاه خود را در ساحتی بس فراتر از نقدهای متناسب با نظام های اخلاقی معمول و تئوریک بنا مینهد. روش تحقیق، کیفی و رویکرد ناظر بر تحلیل‌ها، رویکرد نقد فلسفی از گونه‌ی فلسفه‌ی غیرمفهومی است؛ گاهی هم تحلیل ها با رویکردی توصیفی و با تکیه بر گزاره‌های شاعرانه‌ی آن دو صورت می پذیرد.

علمی-پژوهشی

نقد و تحلیل زندگی‌نامه‌نویسی ابراهیم یونسی در قالب رمان زمستان بی‌بهار

تیمور مالمیر؛ نجم الدین رستم یونس

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، صفحه 159-184

https://doi.org/10.22059/jlcr.2020.309633.1538

چکیده

اختصار رمان‌ها یکی از مسائل و معضلاتی است که در رمان‌نویسی مدرن زبان فارسی وجود دارد. نویسندگان غالباً به نوشتن اندیشه می‌پردازند، ولی اندیشه در این رمان‌ها، چنان گنجایی ندارد که بتواند رمان‌هایی ... بیشتر اختصار رمان‌ها یکی از مسائل و معضلاتی است که در رمان‌نویسی مدرن زبان فارسی وجود دارد. نویسندگان غالباً به نوشتن اندیشه می‌پردازند، ولی اندیشه در این رمان‌ها، چنان گنجایی ندارد که بتواند رمان‌هایی نظیر رمان چند جلدی مارسل پروست با نام در جستجوی زمان از دست رفته ایجاد کند. ابراهیم یونسی در رمان زمستان ‌بی‌بهار، از امکانات و ظرفیت‌های متعدد و مختلف روایتگری استفاده می‌کند تا کتابی بنویسد که درعین‌حال که از تجربۀ‌زیستۀ وی بهره‌مند است، حاوی معانی و لایه‌های پنهان باشد و امکان خوانش‌های غیرصریح را به خوانندگان بدهد. مکان و زمان و دیگر عناصر در رمان زمستان ‌بی‌بهار بسیار گسترده است و زبان و اندیشه‌ای که در آن به‌کار رفته، متناسب با این گستردگی، دارای تنوع و هماهنگی است. در این مقاله کوشیده‌ایم به تحلیل و ارزیابی انتخاب‌های نویسنده در حوزۀ پیرامتن اعم از عنوان کتاب، دیباچه و طرح جلد، راوی، مخاطب، شگردهای روایتگری و تناسب میان این عناصر بپردازیم. نویسنده از امکانات و ظرفیت‌های رمان‌نویسی نظیر طنز و نقیضه‌سازی، جنبه‌های فراداستانی، کارکردهای شهودی و ایدئولوژیک راوی، کاربرد آگاهانۀ زمان متناسب با روایت رمان، انتخاب مکان خاص داستان، دیدگاه پسامدرنی به تاریخ و توازی گذشته و حال استفاده می‌کند. مجموعۀ شگردهای نویسنده گواه آن است که رمان زمستان بی‌بهار فراتر از تجربۀ شخصی و زندگی‌نامه است؛ شورشی علیه زمان در اوج ناامیدی است. راوی ناامید از روایت، به جنگ زمان برمی‌خیزد و در نهایت خود را مغلوب زمان می‎بیند.

علمی-پژوهشی

تحلیل مکانیسم روان رنجورانۀ مهرطلبی در داستان های مثنوی بر اساس نظریّۀ کارن هورنای

شهرام محمودی؛ ابراهیم دانش؛ فرامرز جلالت

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، صفحه 185-209

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.313817.1582

چکیده

انسانها در طول حیات خود با مشکلات فراوانی روبرو میشوند که این مشکلات به شیوههای گوناگون زندگی و شخصیّت آنها را تحت تأثیر قرار میدهد. برخی از مشکلات اساسی و تأثیرگذار دوران کودکی از قبیل ... بیشتر انسانها در طول حیات خود با مشکلات فراوانی روبرو میشوند که این مشکلات به شیوههای گوناگون زندگی و شخصیّت آنها را تحت تأثیر قرار میدهد. برخی از مشکلات اساسی و تأثیرگذار دوران کودکی از قبیل رفتار نامناسب والدین با کودک منجر به رنجها و آسیبهای روانی میشود که نقشی بنیادین در زندگی و کنشهای فرد در دوران بلوغ وی دارد. این رنجهای مهمّ و تأثیرگذار منجر به رفتارهای نابهنجار در ادوار مختلف زندگی شخص میشود. کارن هورنای، روانشناس آلمانی، در باب رنجهای روانی نظریّهای بسیار مهمّ دارد که با عنوان نظریّۀ «روانرنجوری» شناخته میشود. وی عوامل پیدایش روانرنجوری را مطرح و مکانیسمهایی را به عنوان رفتارهای دفاعی که شخص روانرنجور برای تسکین آلام و حصول آرامش به آنها متمسّک میشود، برمیشمارد. یکی از این مکانیسمها «حرکت به سوی مردم» یا «مهرطلبی» است. هورنای معتقد است؛ مکانیسم مهرطلبی که روانرنجوران بدان پناه میبرند، درمان حقیقی نیست و گرایش و تمسّک بدان، نه تنها امنیّت و آسایش خاطری برای روانرنجوران به بار نمیآورد، بلکه موجب تشدید روانرنجوری نیز میشود. مولانا نیز به عنوان عارفی بزرگ و اندیشمندی بیبدیل که علاوه بر علوم متداول زمانِ خود، از سرچشمۀ فیّاض وحی و معارف اسلامی و ایرانی سیراب بوده و آثاری جهانی همچون مثنوی و غزلیّات شمس را پدید آورده است، به اقتضای رسالتِ خود که نجات خلق و رساندن آنها به سعادت دو جهان است، نسبت به رنجهای درونی و روانی انسان بیتفاوت نبوده است. وی تأمّلات دقیق و عمیقی در باب مسائل روانی انسان داشته و آراء فاخر و ارزشمندی در این خصوص ارائه کرده است. مولوی در مطاوی داستانها و تمثیلات مثنوی به نحو شایستهای به علل گرایش به مکانیسمِ مهرطلبی و عوارض و پیامدهای آن اشاره کرده است. این مقاله بر آن است تا با بررسی نمودهای مختلف مکانیسم مهرطلبی در حکایات و تمثیلات مثنوی معنوی، جایگاه این مکانیسم را در کُنش شخصیتهای روانرنجورِ داستانهای مثنوی روشن کند.

علمی-پژوهشی

تحلیل مهم ترین مؤلفه‌های کلامی اشاعره در امثال فارسی

مصطفی موسوی؛ عباس شاه‌علی رامشه

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، صفحه 211-231

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.296466.1412

چکیده

مثل‌ها از دین، فرهنگ، آداب و رسوم و باورهای فلسفی و کلامی حاکم بر جامعه مایه می‌گیرند. اشاعره که از مهمترین فِرَق کلامی در تمدن اسلامی به‌شمار می‌آیند نقش محوری در تکوین اندیشة انسانِ اسلامی و ایرانی ... بیشتر مثل‌ها از دین، فرهنگ، آداب و رسوم و باورهای فلسفی و کلامی حاکم بر جامعه مایه می‌گیرند. اشاعره که از مهمترین فِرَق کلامی در تمدن اسلامی به‌شمار می‌آیند نقش محوری در تکوین اندیشة انسانِ اسلامی و ایرانی داشته‌‌اند. این پژوهش نویسندگان کوشیده‌اند با بررسی امثال فارسی ابعاد مختلف اندیشه‌های اشاعره را در فرهنگ ایرانی نشان دهند. اشاعره مشیّت الهی را بدون قید و شرطی مطلق دانسته و هیچ امری از صلاح و اصلح و لطف را بر خداوند واجب نمی‌دانستند. ایشان بر این باورند که خداوند اراده‌کنندۀ خیر و صلاح آدمی از روی حکمت است؛ اگرچه فعل اصلح بر پروردگار واجب نیست ولی ثابت شده‌است که کارهای خداوند از روی حکمت و مصلحت است، هرچند آدمی از حکمت آن آگاه نباشد. اشاعره مانند معتزله و دیگران، فقط خداوند را رازق می‌دانند. ایشان همچنین حرام را روزی می‌دانند و معتقدند که هم روزی حلال و هم روزی حرام را خداوند می‌دهد و معنای آن که خداوند حرام را روزی انسان می‌کند این است که آن را مایة قوام و ایستایی جسم قرار می‌دهد. ایشان معتقدند رزق و روزی به اندازة عمرها مقدّر شده‌است و چیزی از رزق آدمی کاسته و به آن افزوده نمی‌شود؛ خداوند روزی‌ها را مقدّر کرده‌است اما کسب کردن روزی واجب است. با این حال، روزی را از کسب دیدن عین کفر است. اشاعره بر این باورند که «مقتول» به اجل خود می‌میرد، یعنی در وقتی می‌میرد که برای مرگ او مقدّر شده‌است. ایشان مؤلفة «برهان تمانع» را دلیلی بر محدِث عالَم بودن خدا می‌دانند و بر این اساس معتقدند که آفریدگار عالم یکی است زیراکه ممکن نیست مفهوم واجب‌الوجود جز بر ذاتِ واحدی صادق آید. افزون بر این‌ها اشاعره به حقّانیّت قیامت و لوازم آن: «حق بودن بعثت مردگان»، «حق بودن سؤال»، «حق بودن نامۀ اعمال»، «حق بودن وزن و سنجش اعمال» و «حق بودن صراط» باور دارند. همۀ این باورها با امثال فارسی مربوط به آن‌ها در این مقاله بحث و بررسی شده‌است.

پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 12 (1402)

دوره 11 (1401)

دوره 10 (1400)

دوره 9 (1399)

دوره 8 (1398)

دوره 7 (1397)

دوره 6 (1396)

دوره 5 (1395)

دوره 4 (1394)

دوره 3 (1393)

دوره 2 (1392)

دوره 1 (1391)

دوره و شماره: دوره 10، شماره 2 - شماره پیاپی 22، شهریور 1400، صفحه 1-244

تثبیت گفتمان اشعری در برابر گفتمان‌های خردگرا بر مبنای عامل دسترسی (با تکیه بر دیوان ناصرخسرو و رباعیات خیام)

چکیده

برساخت رواییِ تاریخ بیهقی و تلاقیِ آن با اندیشۀ ایرانی

چکیده

سبک‌شناسی و تحلیل ساخت دستوری مهم‌ترین «همکردِ» زبان فارسی در قصاید خاقانی

چکیده

بررسی و تحلیل وجه تصویری شعر «ققنوس» از نیما یوشیج

چکیده

تحلیل برخوانی «آرش» بهرام بیضایی، با رویکرد ترامتنیت

چکیده

نقد نگره ی اخلاق سَروَری در بینش تراژیک اخوان ثالث

چکیده

نقد و تحلیل زندگی‌نامه‌نویسی ابراهیم یونسی در قالب رمان زمستان بی‌بهار

چکیده

تحلیل مکانیسم روان رنجورانۀ مهرطلبی در داستان های مثنوی بر اساس نظریّۀ کارن هورنای

چکیده

تحلیل مهم ترین مؤلفه‌های کلامی اشاعره در امثال فارسی

چکیده