موسیقی، سنجه‌ای در شناخت اوج و فرود رباعی فارسی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

جدای از مضمون رباعی، آنچه بیش از هر ویژگی دیگر موجب برجستگی آن شده، سادگی زبانی، بی‌پیرایگی بیانی، ایجاز و موسیقی گوش‌نواز آن است، اما به سهم موسیقی در حُسن قبول قالب رباعی کمتر توجه شده‌است. این در حالی است که قالب رباعی بیش از قالب‌های دیگر شعری، با موسیقی پیوند دارد، تا بدان‌جا که وزن، یکی از مؤلّفه‌های تمایزبخش این قالب است. ازاین‌رو، بررسی تطبیقی موسیقی نخستین رباعیات فارسی با نقطۀ اوج آن می‌تواند نقش و جایگاه موسیقی را در سیر رباعی‌سرایی فارسی و رسیدن آن به نقطۀ کمال تبیین کند. در این مقاله، در شیوه‌ای توصیفی‌ـ تحلیلی و با استناد به داده‌های آماری، ویژگی‌های موسیقایی رباعیات رودکی به‌عنوان یکی از آغازگران این قالب، با رباعیات خیام به‌عنوان اوج رباعی‌سرایی فارسی مقایسه شده‌است. ازاین‌رو، رباعیات رودکی بر مبنای 34 رباعی چاپ نفیسی و براگینسکی و مقابله با چاپ‌های دانش‌پژوه، شعار و جهانگیر منصور مورد استفاده قرار گرفته‌است و رباعیات خیام با توجه به اختلاف گستردۀ چاپ‌های مختلف و اتفاق نظر غالب خیام‌پژوهان دربارۀ اصالت رباعیات موجود در کتاب‌های مرصادالعباد، تاریخ جهانگشای جوینی، نزهةالمجالس، تاریخ وصّاف و تاریخ گزیده، و با توجه به 34 رباعی موجود در این کتاب‌ها مبنای این پژوهش است. نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد که رودکی با بهره‌گیری افزون‌تر از اختیارات شاعری و عدم توجه به ظرافت‌هایی چون نسبت حروف سکون و متحرّک مصراع‌ها، کم‌توجهی به موسیقی کناری و درونی و سرانجام، غفلت از موسیقی آشنای واژه‌های فارسی، نتوانسته‌است از جاذبه‌های موسیقایی رباعی برای جذب مخاطب بهره بگیرد، در حالی که خیام با دقت در بهره‌گیری کمی و کیفی از اختیارات شاعری، پای‌بندی بیشتری به ویژگی‌های موسیقایی وزن اصلی رباعی، بهره‌گیری اعتدالی از ظرفیت‌های موسیقی کناری و درونی در کنار ایجاد آهنگی آشنا، با به‌کارگیری واژه‌های اصیل فارسی، از برجستگی موسیقی رباعی در جذب مخاطب و کمال این قالب بهره برده‌است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Music, A Measure in Recognizing the Rise and Fall of Persian Rubai

نویسنده [English]

  • Yahya Kardgar
Associate professor of Persian Language and Literature Qom of University, Qom, Iran.
چکیده [English]

Except the quatrain theme, what makes it more salient than any other feature is its verbal simplicity, expressive unpretentiousness, brevity and melodious music. The contribution of music in acceptability the quatrain format has received less attention the instant that The Robai form is more related to music than other forms of poetry and meter is one of the distinguishing components of this format. an comparative study of the music of the first Persian Robaies with its climax can explain the role of music in the course of Persian Robaies and  the climax of that. In this article, in descriptive-analytical methods and based on statistical data, the musical characteristics of Rudaki's Robaies have been compared with Khayyam's Robaies. Therefore, Roudaki's quatrains are based on 34 quatrains of Nafisi and Braginsky prints and with comparison to Daneshpazhuh and Jahangir Mansour editions are used. Khayyam's quatrains have been selected due to the wide differences between different editions and the unanimity of Khayyam researchers on the originality of the quatrains in the books of Mersad al-Ebad, the history of Jahangosha Jovini, Nozhat al-Majalis, Tarikh Wassaf and history Gozide and according to the 34 quatrains in this Books are the basis of this research.The research shows that Roudaki, by making more use of his poetic licences and not paying attention to subtleties such as the consonant and vowel letters of the hemistiches, paying little attention to the side and inner music and neglecting the intimate music Persian words have not been able to use the musical attractions of the Robai to attract the audience, while Khayyam carefully uses the poetic licences quantitatively and qualitatively, more adherence to the musical characteristics of the main meter of the Robai, enjoyment Moderation of the capacities of side and inner music along with creating an intimate song using original Persian words has benefited from the prominence of Robai music in attracting the audience and the perfection of this format

کلیدواژه‌ها [English]

  • Literary criticism
  • Poetry music
  • Rubai
  • Rudaki
  • Khayyam

مراجع

اسپرهم، داود (1387)، «موسیقی و خوانش اشعار رودکی»، فصلنامۀ زبان و ادب پارسی، ش 38، صص 107ـ127.
بیان، احمد (1380)، «موسیقی رباعیات اصیل حکیم عمر خیام»، مجلۀ فرهنگ (ویژۀ بزرگداشت خیام)، ش 39 و 40، صص 273ـ319.
جاهدجاه، عباس و لیلا رضایی (1396)، «سبک‌شناسی عروضی رباعیات خیام»، فصلنامۀ نقد ادبی، س 10، ش 38، صص 147ـ170.
حق‌شناس، علی‌محمد (1370)، مقالات ادبی، زبان‌شناختی، چ 1، تهران، نیلوفر.
خیام، عمربن‌ ابراهیم (1381)، رباعیات خیام، تصحیح محمدعلی فروغی و قاسم غنی، همراه با ترجمۀ انگلیسی فیتز جرالد، به کوشش بهاءالدّین خرمشاهی، چ 3، تهران، ناهید.
دهلوی، حسین (1390)، پیوند شعر و موسیقی آوازی، چ 4، تهران، مؤسسۀ فرهنگی‌ـ هنری ماهور.
رازی، شمس قیس (1373)، المعجم، به کوشش سیروس شمیسا، چ 1، تهران، فردوس.
رودکی سمرقندی، جعفربن محمد (1373)، دیوان رودکی سمرقندی، بر اساس نسخۀ سعید نفیسی و ی. براگینسکی، چ 1، تهران، نگاه.
ـــــــــــــــــــ (1381)، دیوان رودکی، تصحیح جهانگیر منصور، چ 2، تهران، دوستان.
ـــــــــــــــــــ (1374). دیوان رودکی، شرح و توضیح منوچهر دانش‌پژوه، چ 1، تهران، توس.
ــــــــــــــــــ (1378)، دیوان شعر رودکی، پژوهش، تصحیح و شرح جعفر شعار، چ 1، تهران، مهد مینا و نشر قطره.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1373)، موسیقی شعر، چ 4، تهران، آگاه.
شمیسا، سیروس (1373)، آشنایی با عروض و قافیه، چ 10، تهران، فردوس.
ـــــــــــــــ (1374)، سیر رباعی در شعر فارسی، چ 2، تهران، فردوس.
صفا، ذبیح‌االله (1364)، تاریخ ادبیات در ایران، ج 4، چ 3، تهران، فردوسی.
طوسی، نصیرالدّین (1363)، معیارالأشعار، به اهتمام محمد فشارکی و جمشید مظاهری، اصفهان، انتشارات سهروردی.
فرزاد، مسعود (1349)، «عروض رودکی»، خِرَد و کوشش، ش 7، صص 465ـ498.
ــــــــــــ (1354 الف)، «مسئلۀ هشتصدسالۀ وزن رباعی (1)»، خِرَد و کوشش، س 6، ش 1، صص 7ـ16.
ــــــــــــ (1354 ب)، «مسئلۀ هشتصدسالۀ وزن رباعی (2)»، خِرَد و کوشش، ش 18، صص 99ـ118.
فرصت شیرازی، میرزا محمد (1345)، بحورالألحان، چ 1، تهران، کتاب‌فروشی فروغی.
فشارکی، محمد (1373)، «تقطیع سنتی و تقطیع هجایی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، ش 4 و 5، صص 87ـ97.
میرافضلی، سیدعلی (1382)، رباعیّات خیام در منابع کهن، چ 1، تهران، نشر دانشگاهی.
ناتل خانلری، پرویز (1373)، وزن شعر فارسی، چ 6، تهران، توس.
هدایت، صادق (1383)، ترانه‌های خیام، چ 1، تهران، روزگار.
Bayan, A. (2001). "Musigiye Robaiyat-e Asile Hakim Omar Khayyam", Majalle Farhang (Vizhe-ye Bozorgdasht-e Khayyam), No. 39 & 40, Pp. 273-319 [In Persian].
Dehlavi, H. (2011), Peyvand-e Sher va Musigi-e Avazi, Tehran, Moasseseh-e Farhangi Honari Mahur [In Persian].
Esparham, D. (2008), "Musigi va Khaneshe Ashar-e Rudaki", Faslnameh Zaban va Adab-e Parsi, No. 38, Pp. 107-127 [In Persian].
Farzad, M. (1970), "Aruz-e Rudaki", Kherad va Kushesh, No. 7, Pp. 465-498 [In Persian].
Farzad, M. (1975), "Masale-ye Hashtsadsaleh-e Vazn-e Robai (2)", Kherad va Kushesh, Vol. 18, No. 1, Pp. 99-118. [In Persian].
Farzad, M. (1975), "Masale-ye Hashtsadsaleh-e Vazn-e Robai", Kherad va Kushesh, Vol. 6, No. 1, Pp. 7-16. [In Persian].
Fesharaki, M. (1994), "Taghtie Hejai", Majalleh Daneshkade Adabiyat va Olum-e Ensani Daneshgah-e Tarbiyat Moallem, No. 4 & 5, Pp. 87-97. [In Persian].
Forsat Shirazi, Mirza Mohammad (1966), Bohur ul-Alhan, Tehran, Ketabforushi Forugi. [In Persian].
Hagshenas, A.M. (1991), Magalat-e Adabi zabanshenakhti, Tehran, Nilufar. [In Persian].
Hedayat, S. (2004), Taranehaye Khayyam, Tehran, Ruzegar. [In Persian].
Jahedjah, A. & Rezai, L. (2017), "Sabkshenasiye Aruzy-e Robaiyat-e Khayyam", Faslname Nagd-e Adabi, Vol. 10, No. 38, Pp. 147-170 [In Persian].
Khayyam, Omar ibn Ibrahim (2002), Robaiyyat-e Khayyam, Tashih-e Mohammadali Forugi & Qasem Qani, With Translating Fitzgerald, be kusheshe baha al-Din khorramshahi, Tehran, Nahid. [In Persian].
Mirafzali, S.A. (2003). Robaiyyat-e Khayyam dar Manabe Kohan, Tehran, Nashr-e Daneshgahi [In Persian].
Natel Khanlari, P. (1994), Vazn-e Sher-e Farsi, Tehran, Tus [In Persian].
Razi, Shams Qays (1994), Al-Mojam, by Sirus Shamisa, Tehran, ferdaws [In Persian].
Rudaki Samargandi, A. (2002), Divan-e Rudaki, Sharh & Tashih-e Jahangir Mansur, Tehran, Dustan [In Persian].
ـــــــــــــــ (1994), Divan-e Rudaki Samargandi, bar Asas-e Noskhe Said Nafisi & E. Beraginski, Tehran, Negah. [In Persian].
ـــــــــــــ (1995), Divan-e Rudaki, Sharh & Tozih-e Manucher Daneshpazhuh, Tehran, Tus [In Persian].
ــــــــــــــــ (1999), Divan-e She,r-e Rudaki, Pazhuhesh, Tashih & Sharh-e Jafar Shoar, Tehran, Mahd-e Mina & Nashre Gatreh [In Persian].
Safa, Z. (1985), Tarikh-e Adabiyat dar Iran, Vol. 4, Tehran, Ferdaws [In Persian].
Shafei Kadkani, M. R. (1994), Musigi Sher, Tehran, Agah [In Persian].
Shamisa, S. (1994), Ashenai ba Aruz va Gafiye, Tehran, Ferdaws [In Persian].
ـــــــــــــــ. (1995), Seyr-e Robai dar Sher-e Farsi, Tehran, Ferdaws [In Persian].
Tusi, Nasir al-Din (1984), Me,yar ul-Ashar, By Mohammad Fesharaki & Jamshid Mazaheri, Esfahan, Entesharat Sohravardi [In Persian].

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 09 شهریور 1399
  • تاریخ بازنگری: 02 اسفند 1399
  • تاریخ پذیرش: 27 اردیبهشت 1400

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار