اقتباس طنزآمیز حافظ از کرامتی صوفیانه

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده زبان و ادبیات، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران.

2 2. گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22059/jlcr.2021.319621.1637

چکیده

حافظ دربارۀ صوفیه نظر مساعدی ندارد و هر وقت از عارف، پیر، صوفی و تعابیر جایگزین آنها نظیر اهل خلوت، خلوت‌گزیده، کوته‌آستینان، پشمینه‌پوش، اهل خانقاه و صومعه یاد می‌کند، با طنز و تعریض همراه است. درک و تبیین مفهوم این طنز و تعریض‌ها نیازمند دقت در فرم و ساختار غزل حافظ است. بی‌دقتی در شیوۀ حافظ موجب شده است که محققان همین طنز و تعریض را با نگاهی مثبت ارزیابی کنند و چنین بپندارند که او دربارۀ صوفی و عارف دیدگاهی متفاوت دارد؛ چون از کاربرد طنزآمیز تعابیر مربوط به عارف غفلت کرده‌اند. از اوایل سدۀ نهم، به حافظ لقب مبالغه‌آمیز «لسان‌الغیب» داده‌اند و این لقب برای حافظ به‌منزلۀ نوعی کرامت کاربرد یافته است. به‌رغم شیوع لقب لسان‌الغیب، مسئلۀ اقتباس در غزلیات حافظ نیز نکته‌ای است که محققان به‌تفصیل نمونه‌هایی از آن را برشمرده‌اند. اینکه جمع اقتباس و غیب‌گویی حافظ در ظاهر، دشوار و ناپذیرفتنی است، بدین سبب است که برخی پژوهشگران در پی ارائۀ مفهومی پذیرفتنی از لقب لسان‌الغیب برای حافظ برآمده‌اند. ذکر الفاظ مربوط به صوفیه یا نقل و اقتباس کرامات صوفیان در دیوان حافظ، موجب شده است که گروهی از محققان، دیدگاه حافظ را دربارۀ شخصیت و کار و کردارهای صوفیان مثبت تلقی کنند و حافظ را نیز عارف و صوفی بپندارند. بدین سبب، در این مقاله برای تبیین جایگاه عارفان و نوع نگاه حافظ به آنان، یک کرامت مهم و شایع در متون عرفانی را انتخاب کرده‌ایم که در دیوان حافظ به‌ کار رفته‎ است: «درّ برآوردن ماهیان از دریا» به منظور رفع تهمت از صوفی. نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که اگر حافظ را لسان‌الغیب خوانده‌اند، به‌سبب غیب‌گویی و پیش‌گویی شگفت وی نیست، بلکه لسان‌الغیب‌بودن وی بیانگر مطالعۀ عمیق و بسیار اوست؛ به‌گونه‌ای که توانسته است با دقت در ریزه‌کاری‌های منابع خود، سخن را به‌گونه‌ای ترکیب کند که جلوه‌ای تازه بیابد. حافظ توانسته است بر مبنای سخنان صوفیان به طرد و انکار ناراستی‌های آنان بپردازد یا متناسب با اندیشۀ خود، قرائت خاصی از کرامات صوفیان ارائه کند. بیان چنین مطالبی، البته موجب عناد صوفیان و زاهدان با او می‌شود؛ ‌اما حافظ در مقابل آنان به تعابیر خودشان ارجاع می‌دهد و با استفاده از کراماتی که صوفیان مدعی آن هستند، از خود رفع تهمت می‌کند تا گناه صوفیان متظاهر و اهل نفاق را بهتر نشان بدهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Hafez's Humorous Adaptation of Sufi Dignity

نویسندگان [English]

  • Teymoor Malmir 1
  • Zahra Abtahi 2
1 Department of Persian language and Literature, Faculty of Language and Literature, University of Kurdistan, Sanandaj, Iran.
2 Department of Persian language and Literature, Faculty of Literature and Humanities , University of Tehran, Tehran,, Iran.
چکیده [English]

Hāfez does not have a favorable opinion of Sufis. Whenever he mentions a mystic, an old man, a Sufi, and their alternative meanings, such as Ahl -e- Khalvat, Khalvt Gozideh, Kootah Astinan, Pashmineh Poosh, Ahl-e-Khaneghah, and monastery, it is accompanied by humor and elaboration. Understanding and explaining the meaning of these satires and elaborations requires attention to the form and structure of Hāfez's sonnet. The inaccuracy in Hāfez's method has led scholars to evaluate this satire and elaboration in a positive light and to think that Hāfez has a different view of Sufis and mystics because they have neglected the humorous use of mystical expressions. From the beginning of the ninth century, Hāfez has been called the exaggerated title Lesan –Ol- Ghaib (Unseen language), and this title has been used for Hāfez as a kind of dignity. Despite the prevalence of this title, the issue of adaptation in Hāfez's lyric poems is also a point that scholars have listed in detail. The combination of Hāfez's adaptation and divination is seemingly difficult and unacceptable, which is why some scholars have sought to present an acceptable concept of the title of Hāfez's Lesan – Ol-Ghaib. Mentioning words related to sufism or quoting sufi miracles in Hāfez's Divan has led some scholars to consider Hāfez's view of sufi personality, work, and deeds positive; Hāfez should be considered a mystic and a sufi. For this reason, in this article, in order to explain the position of mystics and Hāfez's view of them, we have chosen an important and common dignity in mystical texts that has been used in Hāfez's divan: to bring fish out of the sea in order to remove the slander of a sufi. The result of the research shows that if Hāfez has been called Lesan – Ol-Ghaib, it is not because of his divination and prophecy, but this title indicates his deep and extensive study in such a way that he has been able to combine speech in a new way. Based on the words of the sufis, Hāfez has been able to reject and deny their inaccuracies or to offer a special reading of the miracles of the sufis in accordance with his thought. Saying such things, of course, causes the sufis and ascetic to be hostile to him but Hāfez in front of them refers to their own interpretations and he uses the miracles that the sufis claim to dispel slander to better show the sin of the hypocritical Sufis.

کلیدواژه‌ها [English]

  • adaptation
  • Hafez Shirazi
  • taking fish out of the sea
  • humor
  • Sufi miracles

مراجع

 
استعلامی، محمد (1386)، درس حافظ (نقد و شرح غزل‌های حافظ)، چ 2، تهران، سخن.
ابن­ جوزی، ابوالفرج (1389)، تلبیس ابلیس، ترجمة ذکاوتی قراگزلو، چ 3، تهران، نشردانشگاهی.
افلاکی، شمس­الدین احمد (1362)، مناقب‌العارفین، تصحیح تحسین یازیچی، چ 2، تهران، دنیای کتاب.
اهور، پرویز (1372)، کلک خیال‌انگیز (فرهنگ جامع دیوان حافظ)، تهران، زوّار.
تجلیل، جلیل (1366)، «جهات مفاخره در شعر حافظ»، حافظ‌شناسی، ج 7، تهران، پاژنگ، 144-150.
جام ­نامقی، شیخ­الاسلام­ ابونصر احمد (1372)، روضة المذنبین و جنة ‌المشتاقین، تصحیح علی فاضل، چ 2، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
جامی، عبدالرحمن (1386)، نفحات ‌الأنس من حضرات ‌القدس، تصحیح محمود عابدی، تهران، سخن.
حافظ (1362)، دیوان، تصحیح پرویز ناتل خانلری، چ 2، تهران، خوارزمی.
ــــــــــ (1367)، دیوان، تصحیح محمد قزوینی‌ و قاسم غنی، به‌اهتمام ع- جربزه‌دار، تهران، اساطیر.
ــــــــــ (1387)، دیوان حافظ (براساس نسخه‌های خطی سدۀ نهم)، تصحیح سلیم نیساری، چ 2، تهران، سخن.
خرّمشاهی، بهاءالدین (1367)، حافظ‌نامه (شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ)، چ 2، تهران، علمی و فرهنگی و سروش.
ثروتیان، بهروز (1380)، شرح غزلیات حافظ، تهران، پویندگان راه دانش.
جاوید،‌ هاشم (1377)، حافظ جاوید (شرح دشواری‌های ابیات و غزلیات دیوان حافظ)، تهران، فرزان‌روز
حمیدیان، سعید (1392)، شرح شوق (شرح و تحلیل اشعار حافظ)، ج 5، تهران، قطره.
دیلمی، ابوالحسن (1363)، سیرت شیخ کبیر ابوعبدالله ابن خفیف شیرازی، ترجمة رکن­الدین ­یحیی بن جنید شیرازی، تصحیح ا. شیمل و طاری، تهران، بابک.
ذوالنور، رحیم (1362)، در جستجوی حافظ (توضیح، تفسیر و تأویل دیوان حافظ )، تهران، زوار.
رجایی بخارایی، احمدعلی (1368)، فرهنگ اشعار حافظ، چ 5، تهران، علمی.
زریاب خویی، عباس (1368)، آئینۀ جام (شرح مشکلات دیوان حافظ)، تهران، علمی.
سجاسی، ‌اسحاق بن ابراهیم (1368)، فرائد السلوک،‌ تصحیح وصال نورانی و غلامرضا افراسیابی، ‌تهران، پاژنگ.
سمرقندی، عمر بن حسن (۱۳۵۴)، منتخب رونق المجالس و تحفة المریدین، بر اساس نسخۀ مورّخ ۵۴۳ هجری، ‌‎تصحیح احمد‎علی رجایی، تهران، دانشگاه تهران.
سودی بسنوی، محمد (1366)، شرح سودی بر حافظ، ترجمۀ عصمت ستارزاده، چ 5، تهران، زرین و نگاه.
عبادیان، محمود (1379)، ‌آنچه خوبان همه دارند (اعتلای ابعاد شعر کلاسیک در غزل حافظ)، تهران، حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
عطّار نیشابوری، فریدالدین (1379)، تذکرةالاولیّا، چاپ هشتم، تهران: بهزاد.
غزنوى، سدید‎الدّین محمّد (۱۳۴۵)، مقامات ژنده پیل، ‌‎تصحیح حشمت مؤید سنندجی، تهران‏: ‏بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن (۱۳۸۷)، رسالۀ قشیریّه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع الزّمان فروزانفر، چاپ اوّل، تهران: زوّار.
مالمیر، تیمور (1388)، «ساختار منسجم غزلیات حافظ شیرازی»، فنون ادبی، س 1، ش 1، 41-56.
مستملی ­بخاری، ابوابراهیم اسماعیل (1363)، شرح ­التعرف لمذهب التصوّف، تصحیح محمد روشن، تهران، اساطیر.
مجتبایی، فتح‌االله (1385)، شرح شکن زلف (بر حواشی دیوان حافظ)، تهران، سخن.
مصفی، ابوالفضل (1366)، «رسم نثار و فدیه در دیوان حافظ»، حافظ‌شناسی، ج 4، تهران، پاژنگ، 155-156.
مقدسی، ابونصر مطهر بن طاهر (1390)، البدء و التاریخ (آفرینش و تاریخ)،‌ ترجمۀ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، چ 4، تهران، آگه.
مولوی (1368)، مثنوی معنوی، تصحیح نیکلسون، ج 1، دفتر دوم، تهران، مولی.
میهنی، محمّد بن منوّر (۱۳۸۱)، ‌أسرارالتوحید فى مقامات ابی‎سعید، ‎تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ پنجم، تهران: آگه.
نیرو، سیروس (1362)، گنج مراد، تهران، سرزمین.
هجویری، علی بن عثمان (1392)، کشف­ المحجوب، تصحیح محمود عابدی، چ 8، تهران، سروش.
هروی، حسینعلی (1369)، شرح غز‌ل‌های حافظ، چ 3، تهران، مؤلف.
هزار حکایت صوفیان (1389)، براساس دست‌نویس کهن 673هـ . ق (مؤلف ناشناخته)، تصحیح حامد خاتمی‌پور، تهران، سخن.
همایون‌فرخ، رکن‌الدین (1369)، حافظ خراباتی، چ 2، تهران، اساطیر.
Aflaki, Shams- oddin Ahmad (1983), Manaqeb al-Arifin (Virtues of mystics), edited by Tahsin Yazichi, 2th ed., Tehrān, Donyaye Ketab. [In Persian].
Ahowr, Parviz (1993), Kelk-e- Khiyal Angiz (A Dictionary of Comprehensive Divan of Hāfez), 1th ed., Tehrān, Zavvar, [In Persian].
Attar Neyshabouri, Farid- oddin (2000), Tazkerat al-Awliyā, 8th ed., Tehrān, Behzad. [In Persian].
Dailami, Abul Hassan (1984), The biography of Sheikh-e- Kabir Abu Abdullah Ibn Khafif Shirazi, translated by Rukn al-Din Yahya bin Junaid Shirazi, edited by A. Shimel-Tari, 1th ed., Tehrān, Babak. [In Persian].
Ebadian, Mahmoud (2000), Things that are good for everyone (raising the dimensions of classical poetry in Hāfez's lyric), 1th ed., Tehrān, Hoze Honari Sāzeman Tablighāt Islāmi. [In Persian].
Estelami, Mohammad (2007), Lesson of Hāfez (Critique and description of Hāfez's lyric poems), 2th ed., Tehrān: Sokhan. [In Persian].
Ghaznavi, Sadid-oddin Mohammad (1345), Maghāmāt Zandeh Peel (Zandeh Peel authorities), edited by Heshmat Moayyad Sanandaji, 1th ed., Tehrān, Bongahe Tarjome & Nashr Ketab. [In Persian].
Hāfez Shirazi, Shams-Oddin Mohammad (1983), Divan, edited by Parviz Natel Khanlari, 2th ed., Tehrān, Kharazmi. [In Persian].
Hāfez Shirazi, Shams-Oddin Mohammad (1988), Divan, edited by Qazvini & Ghani, by effort of A. Jorbozehdar, 1th ed., Tehrān: Asatir [In Persian].
Hāfez Shirazi, Shams-Oddin Mohammad (2008), Divan of Hāfez (based on ninth century manuscripts), edited by Salim Nisāri, 2th ed., Tehrān: Sokhan [In Persian].
Hamidian, Saeed (2013), Sharh-e- Shogh (Description and Analysis of Hāfez's Poems), Vol 5, Tehrān, Qatreh [In Persian].
Heravi, Hossein Ali (1990), Sharh-e- Ghazals of Hāfez, 3th ed., Tehrān, author [In Persian].
Hojviri, Abol-Hasan Ali Ibn Othmān (2013), Kashf-ol-Mahjoub, edited by Mahmoud Abedi, 8th ed., Tehrān, Soroush [In Persian].
Homāyoun Farrokh, Rokn-oddin (1990), Hāfez-e- Kharabati, 2th ed., Tehrān, Asātir [In Persian].
Ibn al-Jawzi, Aboalfaraj (2010), Talbis Iblis (Deceit of Iblis), translated by A. Zakavati Gharagolow, 3th ed., Tehrān, Nashr Dāneshgahi [In Persian].
Jam Nāmghi, Shaykh al-Islām AbuNasr Ahmad (1993), Rawzat al-Mu'zannebin and Jannāt al-Mushtaqin, edited by Ali Fazel, 2th ed., Tehrān, Moaseseh Motāleāt & Tahghighāt Farhangi [In Persian].
Jami, Abdul Rahman (2007), Nafahat Al-Ons from Hazarat Al-Quds, edited by Mahmud Abedi, 1th ed., Tehrān, Sokhan [In Persian].
Javid, Hashem (1998), Hāfez-e- Javid (explanation of the difficulties of verses and lyric poems of Hāfez's divan), Tehrān, Farzanrooz [In Persian].
Khurramshāhi, Bahā-oddin. (1988), Hāfez-Nāmeh (A selective Commentary On Hāfez’ Ghazals), Tehrān: Elmi & Farhangi & Soroush [In Persian].
Malmir, Teymoor (2010), "The Coherent Structure of Hāfez's Ghazals (Sonnets)", Literary Arts, University of Isfahan, first year, first issue, pp. 41-56 [In Persian].
Maqdesi, Abu Nasr Motahhar Ibn Tahir. (2011), Creation and History, Translated by Mohammad Reza Shafiee Kadkani, 4th ed., Tehrān, Agah [In Persian].
Mihani, Mohammad Ibn Munawwar (2002), Asrār Al-Towhid (The Secrets of Unity in the Authorities of Abi Saeed), edited by Mohammad Reza Shafiei Kadkani, 5th ed., Tehrān, Agah [In Persian].
Mojtabāei, Fathollāh (2006), Sharh Shekan Zolf (on the margins of Hāfez's Divan), 1th ed., Tehrān, Sokhan [In Persian].
Musaffā, Abolfazl (1987), "Tradition of sacrifice and ransom in Hāfez's divan", HāfezShenasi, vol. 4, 1th ed., Tehrān, Pājhang, pp. 155-156 [In Persian].
Mustamliy Bukhāri, Abu Ibrāhim Ismāil (1984), Sharh al-Ta'rrof Lemazhab - Altasavvof (Explanation of the doctrine of Sufism), first quarter, edited by Mohammad Roshan, 1th ed., Tehrān, Asātir [In Persian].
Niroo, Sirus (1983), Ganj Morād, 1th ed., Tehrān, Sarzamin [In Persian].
One Thousand Sufi Stories (2010), based on the ancient manuscript of 673 AH. (Unknown author), edited by Hamed Khatamipour, 1th ed., Tehrān, Sokhan [In Persian].
Qoshayri, Abdul Karim Ibn Hawāzen (2008), Resāley Qoshayriyeh, translated by Abu Ali Hasan Ibn Ahmad Osmāni, edited by Badi'ozzamān Forūzānfar, 1th ed., Tehrān, Zavvār [In Persian].
Rajāee Bukhārāee, Ahmad Ali (1989), Hāfez Poetry Dictionary, 5th ed., Tehrān, Elmi [In Persian].
Rumi, Jalāluddin Mohammad (1989), Masnavi Manavi, edited by Nicholson, vol 1, second book, 1th ed., Tehrān, Molā [In Persian].
Sajāsi, Ishāq Ibn Ibrāhim (1989) Farāed Al-Suluk, edited by Noorāni Vesāl and Gholāmrezā Afrāsiyābi, 1th ed., Tehrān, Pājhang [In Persian].
Samarghandi, Omar Ibn Hassan (1975), Montakhab Raonaqo -Al-Majāles & Tohfato Al-Moridin (Selected Prosperity of Meetings and Gift of the Disciples Based on the Version Dated 543 AH), ‌ Edited by Ahmad Ali Rajāei, 1th ed., Tehrān, University of Tehrān [In Persian].
Servatiyān, Behrooz (2001), Description of Hāfez lyric poems, Tehrān: Pooyandegān Rah-e Dānesh [In Persian].
Soodi Basnavi, Mohammad (1987), Soodi's description on Hāfez, translated by Esmat Sattārzādeh, 5th ed., Tehrān, Zarrin and Negāh [In Persian].
Tajlil, Jalil (1987) "Prosperous aspects in Hāfez's poetry", HāfezShenāsi, Vol 7, 1th ed., Tehrān: Pājhang, pp. 144-150 [In Persian].
Zaryāb Khoei, Abbās (1989), Aineyeh Jām (Explanation of the Problems of Hāfez's Divān), 1th ed., Tehrān, Elmi [In Persian].
Zu Al-Noor, Rahim (1983), In Search of Hāfez (Explanation, Interpretation and Hermeneutic of Hāfez's Divān), 1th ed., Tehrān, Zavvār [In Persian].

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 05 اسفند 1399
  • تاریخ بازنگری: 30 بهمن 1400
  • تاریخ پذیرش: 01 اسفند 1400

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار