Journal of Literary Criticism and Rhetoric

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.

10.22059/jlcr.2023.360902.1941

چکیده

سیر طنزنویسی در ایران ارتباط نزدیکی با تاریخ سیاسی دارد. در دوره‏‌هایی که شاعران و نویسندگان از آزادی نسبی بهره‏‌مند بوده‌‏اند طنزنویسی نیز دارای رشد بیشتری بوده است. در دورۀ سلجوقیان که حکومت در یک موقعیت بینابین سیاسی ـ یعنی نه استبداد مطلقه و نه حکومت مردم‏دارانه ـ قرار گرفته بود سیر طنزنویسی مانند ادبیات آن دوره از وضعیتی کاملاً متفاوت و کمال‏‌یافته برخوردار بود. در این دوره از یک‏سو دربارها، متعدد و عاری از استبداد مهارگسیخته هستند، و از سوی دیگر، به‏‌طور هم‏زمان، هم عوامیت بر پادشاهان و مردم غالب است و هم تحصیلات در جامعه گسترش‌یافته و تکثر سبک‏‌ها و صداها را در آفرینندگان نظم و نثر پدید آورده است، و در سویۀ سوم نیز شاعران و نویسندگان به‌‏وسیلۀ حکومت به خود وانهاده شده‏ و از آزادی عمل بسیار بهره‏‌مند شده‏‌اند. با پیشرفت ادبیات، طنزپردازان پرشماری با سبک‏‌ها و شیوه‏‌های متفاوت و نوآورانه پدید آمده‌‏اند که نمونۀ آن تا دورۀ مشروطه به‏‌عنوان یک دورۀ برخوردار از آزادی کامل، در هیچ دورۀ دیگری دیده نمی‌‏شود. توسعۀ طنز در این دوره، بیشتر ازنظر فکری و محتوایی است و دارای دو گرایش عامه‏‌پسند چون هجویات و هزلیات و لطایف ادبی، و خاصه‌‏پسند، مانند طنزهای فلسفی، فرقه‌‏ا‌ی و عرفانی است. سرودن قصیده‏‌هایی با ترکیب هجو و هزل و ستایش، و اشعار پر جسارت تشکیک‏‌آمیز و روایت‌‏های طنزآمیز عقلای مجانین، فضای متفاوتی به منظومه‌‏ها و دیوان‏‌های شعری در این دوره داده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Types of Humor in the Works of Prominent Poets of the Seljuk Period

نویسنده [English]

  • ghahreman shiri

Professor of Persian Language and Literature Faculty of Humanities, Bu –Ali Sina University, Hamedan, Iran.

چکیده [English]

The course of satirical writing in Iran is closely related to political history. In the periods when poets and writers have benefited from relative freedom, satirical writing has also grown more. During the Seljuk period, when the government was in an intermediate political position - that is, neither absolute tyranny nor populist government - the course of satirical writing, like the literature of that period, had a completely different and perfected state. In this period, on the one hand, there are many courts and free from tyranny, and on the other hand, at the same time, publicism dominates the kings and people, and education in the society has expanded and has created a variety of styles and voices in the creators of poetry and prose. And in the third level, poets and writers have been abandoned by the government and have benefited greatly from freedom of action. With the progress of literature, numerous satirists have emerged with different and innovative styles and methods, the example of which is not seen in any other period until the constitutional period as a period with complete freedom. The development of humor in this period is more intellectual and content-oriented and has two popular trends such as lampoon and facetiousnes and literary jokes, and special trends such as philosophical, sectarian and mystical satires. Composing odes with a combination of satire, humor and praise, and boldly suspicious poems and humorous narratives of insane intellectuals, has given a different atmosphere to poems and divans in this period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • satire
  • facetiousnes
  • Seljuqs
  • crazy intellects
  • Attar
  • Sanai
  • Anvari
انوری ابیوردی (1337). دیوان انوری. 2 ج، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بهزادی اندوهجردی، حسین (1383). طنزپردازان ایران. تهران: انتشارات دستان.
پورنامداریان، تقی (1382). دیدار با سیمرغ، شعر و عرفان و اندیشه‏های عطّار. چاپ سوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
جامی، نورالدین عبدالرحمان (1370). نفحات الانس من حضرات القدس. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: انتشارات اطلاعات.
حسین‏آبادی، مریم؛ الهام بخش، سیّد محمود (1385). «دیوانگان: سخن‏گویان جناح معترض جامعه در عصر عطار». نشریة کاوش‏نامه دانشگاه یزد. سال هفتم، شمارة 13: 71 ـ 102.
حلبی، علی اصغر (1377). تاریخ طنز و شوخ‏طبعی در ایران و جهان اسلام. تهران: انتشارات بهبهان.
خیام، حکیم عمر (1379). رباعیات عمر خیام. گردآورنده و مقدمة حسین دانش، ترجمه و توضیح هـ . سبحانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
دوسیوری، سوفی؛ مه‏یر، فلیپ (1385). هنر و دیوانگی. ترجمۀ محمّد مجلسی، تهران: انتشارات دنیای نو.
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (1390). بازشناسی و نقد تصوف. تهران: انتشارات سخن.
ریتر، هلموت (1388). دریای جان. ترجمۀ عبّاس زریاب خویی و مهرآفاق بایبوردی، 2 جلد، چاپ دوم، تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
زرّین‏کوب، عبدالحسین (1387). دنبالۀ جستجو در تصوف ایران. چاپ هفتم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
ـــــــــــــــــــــ (1383). صدای بال سیمرغ. چاپ چهارم، تهران: انتشارات سخن.
زرقانی، سید مهدی (1400). تاریخ ادبیات ایران و قلمرو زبان فارسی. ج 1، چاپ سوم، تهران: انتشارات فاطمی.
سمرقندی، دولت‏شاه (1382). تذکرةالشعرا. به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران: انتشارات اساطیر.
سمرقندی، امیر دولت‏شاه بن علاءالدّوله بختیشاه الغازی (1900 میلادی). تذکرةالشّعرا. به اهتمام ادوارد برون انگلیسی: لیدن هلند.
سنایی غزنوی، حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم (1388). دیوان اشعار سنایی. به سعی و اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران، انتشارات سنایی.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1359). حدیقة‏الحقیقة و شریعة‏الطریقه. تصحیح و تحشیه محمدتقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سوزنی سمرقندی (1338). دیوان حکیم سوزنی سمرقندی. تصحیح ناصرالدین شاه‏حسینی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1372). مفلس کیمیا فروش (نقد و تحلیل شعر انوری). تهران: انتشارات سخن.
شیری، قهرمان (1398). تکوین و تکامل نثر فارسی. تهران: نشر ورا.
ــــــــــــــ (1389). «فرهنگ شفاهی در حدیقۀ سنایی». مجلۀ علمی پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال اول، شمارۀ 2، بهار و تابستان : 151 ـ 185.
صفا، ذبیح الله (1363). تاریخ ادبیات در ایران. ج 1، چاپ ششم، تهران: انتشارات فردوسی.
ـــــــــــــ (2536). تاریخ ادبیات در ایران. ج ۲، چاپ پنجم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم نیشابوری (1386). مصیبت‏نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1387). الهی‏نامه. تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1383). منطق‏الطّیر. مقدّمه، تصحیح و تعلیقات: محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1388). اسرارنامه. به تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات سخن.
عطّار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمّد (1348). منطق‏الطّیر. به اهتمام صادق گوهرین، چاپ سوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
فروزانفر، بدیع الزمان (1387). سخن و سخنوران. تهران: انتشارات زوار.
کارگر جهرمی، فاطمه، عباس احمدوند، زهیر صیامیان گرجی (1395). «طنزپردازان و شیوه‏های طنزپردازی در ایران عصر سلجوقیان». مجلّۀ مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهش‏نامۀ انجمن ایرانی تاریخ، سال هشتم، شمارۀ بیست و نهم، پاییز: 23 ـ 48.
کاظمی‏فر، معین (1392). «کارکرد سیاسی و اجتماعی دیوانگان دانا بر پایۀ حکایات مثنوی‏های عطار»، نشریۀ ادب‏پژوهی دانشگاه گیلان، تابستان، شمارۀ 24: 83 ـ 104.
مجابی، جواد (1399). تاریخ طنز ادبی ایران. 2 ج، تهران: نشر ثالث.
مشرف، مریم (1385). «هنجارگریزی اجتماعی در زبان صوفیه». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، سال 14، شمارۀ 52 و 53، بهار و تابستان: 135 ـ 150.
ناصر خسرو، حکیم ابومعین حمیدالدین ناصر بن خسرو قبادیانی (از 1304 تا 1307). دیوان قصاید و قطعات به ضمیمۀ روشنائی‏نامه و سعادت‏نامه و رساله‏ای به نثر. با تصحیح سید نصرالله تقوی، با فهرست و تعلیقات، مقدمه به قلم تقی‏زاده و دهخدا، تعلیقات به قلم دهخدا و مجتبی مینوی، تهران: کتابخانۀ تهران، مطبعۀ مجلس.
همایی، جلال‏الدین (1367). رباعیات خیام (طربخانه). تهران: مؤسسۀ نشر هما.
 
References
Anvari Abivardi (1958). Divan Anvari. 2 vols. under the care of Mohammad Taghi Modares Razavi, Tehran: Book Translation and Publishing Company. (in Persian)
Attar Neishaburi, Sheikh Farid od-din Mohammad (1969). Mantegh Ot-Teyr. by the efforts of Sadegh Goharin, third edition, Tehran: Book Translation and Publishing Company. (in Persian)
Attar, Farid od-din Muhammad bin Ebrahim Neishaburi (2007). Mosibat nameh. Introduction, Correction and Notes of Mohammad Reza Shafi'i Kadkani, Tehran: Sokhan Publications. (in Persian)
____________. (2008). Elahi namah. corrections and annotations by Mohammad Reza Shafiei Kadkani, Tehran: Sokhan Publications. (in Persian)
____________. (2004). Mantegh Ot-teyr. introduction, correction and notes: Mohammadreza Shafiei Kadkani, Tehran: Sokhan Publications. (in Persian)
____________. (2009). Asrar nameh. corrected by Mohammad Reza Shafi'i Kadkani, fifth edition, Tehran, Sokhan Publications. (in Persian)
Behzadi Andohjerdi, Hossein (2004). Humorists of Iran. Tehran: Dastan Publications. (in Persian)
Dosiouri, Sophie, and Mayer, Philip (2006). Art and Madness. translated by Mohammad Majlesi, Tehran: New World Publications. (in Persian)
Forozanfar, Badi oz- zaman (2008). Sokhan and Sokhanvaran.Tehran: Zavvar Publications. (in Persian)
Halabi, Ali Asghar (1998). History of Satire and Humor in Iran and the Islamic World. Tehran: Behbahan Publications. (in Persian)
Homaei, Jalal od-din (1988). Khayyam's quatrains (Tarab khaneh). Tehran: Homa Publishing House. (in Persian)
Hossein-Abadi, Maryam and Elham Bakhsh, Seyyed Mahmoud (2006). "Madmen: Spokespersons of the protesting faction of the society in Attar era". Kavosh nameh of Yazd University, 7th year, number 13: 71-102. (in Persian)
Jami, Noor od-din Abdorrahman (1991). Nafahat ol-ons Men Hazarat ol-quds. introduction, correction and notes by Mahmoud Abedi, Tehran: Information Publications. (in Persian)
Kargar Jahromi, Fatemeh, Abbas Ahmadvand, Zuhair Siamian Gurji (2016). "Comedians and satirical methods in Iran during the Seljuk era". Journal of Cultural History Studies, Iranian History Association Research Journal, 8th year, 29th issue, fall: 48-23. (in Persian)
Kazemifar, Moin (2013). "Political and social function of wise madmen based on Attar's Masnavi stories". Gilan University Literary Journal, summer, No. 24: 83-104. (in Persian)
Khayyam, Hakim Omar (2000). Omar Khayyam's quatrains. compiled and introduced by Hossein Danesh, translated and explained by H. Sobhani, Tehran, Association of Cultural Artifacts and Honors. (in Persian)
Mojabi, Javad (2020). History of Iran's literary satire. 2 vols, Tehran: Third edition.
Musharraf, Maryam (2006). "Social Abnormality in the Sufi Language". Journal of the School of Literature and Human Sciences, Tarbiat Moalem University, Year 14, No. 52 and 53, Spring and Summer: 135-150. (in Persian)
Nasser Khosrow, Hakim Abu M0'in Hamid od-din Nasser ibn Khosrow ghobadiani (from 1925 to 1928). Divan of poems and fragments with an appendix of Roshanai nameh and Saadat nameh and a treatise in prose. edited by Seyyed Nasr ollah Taghavi, with index and notes, introduction by Taghizadeh and Dehkhoda, notes by Dehkhoda and Mojtaba Minavi, Tehran: Tehran Library, Majlis Press. (in Persian)
Pournamdarian, Taghi (2003). Meeting with Simorgh. Attar's poetry and mysticism and thoughts. third edition, Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural Studies. (in Persian)
Ritter, Helmut (2009). Sea of the Soul. translated by Abbas Zaryab Khoei and Mehr Afaq Bayverdi, 2 volumes, second edition, Tehran: Al-Hadi International Publications. (in Persian)
Safa, Zabihullah (1984). History of literature in Iran. Vol. 1, 6th edition, Tehran: Ferdows Publications. (in Persian)
____________. (1977). History of literature in Iran. volume 2, fifth edition, Tehran: Amirkabir Publications. (in Persian)
Samarkandi, Dowlatshah (2003). Tazkirat ol- Sho'araa. edited by Edward Brown, Tehran: Asatir Publications. (in Persian)
 Samarqandi, Amir Dowlatshah ibn Alaa ol-dowleh Bakhtishah al-ghaazi (1900 AD). Tazkirat ol-Sho'araa. by Edward Brown: Leiden, Holland. (in Persian)
Sanai Ghaznavi, Hakim Abul Majd Majdud ibn Adam (2009). Divan of Sana'i Poems. by Mohammad Taghi Modares Razavi, Tehran, Sana'i Publications. (in Persian)
____________. (1980). Hadighat ol-Haghighah and Shariat ol-Tarighah. corrected and revised by Mohammad Taghi Modares Razavi, Tehran: Tehran University Press. (in Persian)
Shafi'i Kadkani, Mohammadreza (1993). Mofelse Kimia Forush (criticism and analysis of Anvari's poetry). Tehran: Sokhan Publications. (in Persian)
Shiri, Ghahreman. (2019). The development and evolution of Persian prose. Tehran: Vara Publishing House. (in Persian)
____________. (2010). "Oral Culture in Hadigheh Sana'i". Scientific Research Journal of Mystical Literature of Al-Zahra University, Year 1, Number 2, Spring and Summer: 185-151. (in Persian)
Soozani Samarghandi (1959). Divan Hakim Soozani Samarghandi. edited by Naser od-din Shahhosseini, Tehran: Amirkabir Publications. (in Persian)
Zakavati Gharagozlou, Alireza (2011). Recognition and Criticism of Sufism. Tehran: Sokhan Publications. (in Persian)
Zarghani, Seyed Mehdi (2021). The history of Iranian literature and the territory of the Persian language. vol. 1, third edition, Tehran: Fatemi Publications. (in Persian)
Zarrinkoob, Abdul Hossein (2008). Search sequence in Iranian Sufism. 7th edition, Tehran: Amir Kabir Publications. (in Persian)
____________. (2004). Voice of Simorgh wings. 4th edition, Tehran: Sokhan Publications.