پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

هانا داستانی در مجموعه داستان آب و هوای چند روز سال نوشته آیین نوروزی است که برگزیده چهارمین دوره جایزه ادبی هفت اقلیم شده است. هانا روایت مردی است که در پی بیان حادثه جدایی از معشوقش دریاست امّا پس از ... بیشتر هانا داستانی در مجموعه داستان آب و هوای چند روز سال نوشته آیین نوروزی است که برگزیده چهارمین دوره جایزه ادبی هفت اقلیم شده است. هانا روایت مردی است که در پی بیان حادثه جدایی از معشوقش دریاست امّا پس از چند سطر تا پایان از هانا خواهرزاده خود که تقریباً هنگام جدایی از دریا به دنیا آمده سخن می‏‌گوید. با نظر به نشانه‏‌های متعدد در داستان به نظر می‏‌رسد احساسات، کنش‏‌ها و گفتارهای راوی در دلالت نخست واقع‏‌نما نیست و تعارضات و تناقضات فراوانی را بین احساسات، کنش‏‌ها و گفتارهایش می‏‌توان دید. گاه به ‏تفصیل از موضوعات متفرقه‌‏ای سخن می‏‌گوید تا از موضوع اصلی سخن نگفته باشد یا چیزی را پنهان کند. از این رو با رویکرد نقد روانکاوانه فروید با فرض رؤیاگونگی داستان و قیاس‏‌پذیری اثر هنری با رؤیا و اینکه سطح آشکار سطحی به‏‌مراتب با اهمیت‏‌تر را پنهان می‏‌دارد به کاوش در متن پرداخته می‌شود. هدف کشف و تبیین معنای مفروض پنهان و یافتن انسجام و معنایی در میان سخنان و عواطف راوی است. روش تحقیق استقرایی است. از طریق تحلیل اجزای متن و بررسی شواهد درون و برون‏‌متنی این نتیجه به دست آمد که راوی، اندوه از دست دادن دریا، آرزوی زندگی با او و صاحب فرزند شدن را از طریق «جابه‌‏جایی» و «ادغام» در قالب نمادها و نشانه‏‌هایی چون زیرزمین، تاریکی، اعداد، کنش‏‌ها و گفتارهای نامعمول سرکوب و پنهان می‏‌کند. تمامی این نمادها و نشانه‏‌ها به‌‏مثابه نمودهایی از امر سرکوب شده‏‌اند که راوی نخست از خود و سپس از مخاطب پنهان می‏‌کند.

علمی-پژوهشی

تحلیل تشبیه در مثنوی هشت‏ بهشت امیر خسرو دهلوی

حبیب روحی کیکانلو؛ حسین حسن پور آلاشتی؛ احمد غنی پور ملکشاه

دوره 12، شماره 4 ، اسفند 1402، صفحه 21-46

https://doi.org/10.22059/jlcr.2023.360624.1937

چکیده

هشت‏ بهشت یکی از مثنوی‏‌های پنج‏گانۀ امیر خسرو است که در جواب هفت‏ پیکر نظامی سروده شده است. تشبیه نقش مهمی در تصویرسازی و آفرینش ادبی دارد. بحث در مورد تشبیه به شناخت بیشتر شعر امیر خسرو کمک می ... بیشتر هشت‏ بهشت یکی از مثنوی‏‌های پنج‏گانۀ امیر خسرو است که در جواب هفت‏ پیکر نظامی سروده شده است. تشبیه نقش مهمی در تصویرسازی و آفرینش ادبی دارد. بحث در مورد تشبیه به شناخت بیشتر شعر امیر خسرو کمک می ‏کند. در این پژوهش، تشبیه در هشت‏ بهشت از همۀ جهات مورد بررسی قرار گرفته است و در پایان هر مبحث، آمار کمی آن نیز ارائه شده است. این جستار نشان می‏‌دهد که امیر خسرو از موضوعاتی مانند انسان و متعلقات آن از قبیل اجزای بدن و همچنین مصنوعات انسانی و مکان‌‏ها بیشتر بهره برده است. از عناصری مانند طبیعت، اجرام آسمانی، اشیا و مفاهیم انتزاعی به‌‏عنوان مشبه‌‏به استفاده کرده است. دهلوی از تشبیهات مرسل، مجمل، حسی به حسی و مفرد به مفرد نسبت به سایر حالت‏‌ها بیشتر استفاده برده است. وجه شبه هم مورد بررسی قرار گرفت که مشخص شد، مهم‌‏ترین موضوعات و صفاتی که به‏‌عنوان وجه شبه مدنظر شاعر بوده است، شامل: سرعت، رنگ، زیبایی و شکل ظاهری هستند. در ادامۀ بحث تحقیقی و غیر تمثیلی بودن وجه شبه‏‌ها را نیز بررسی کرده‏‌ایم که نشان می‏‌دهد تشبیهات بیشتر از نوع تحقیقی هستند. تشبیهات تمثیلی هم کاربرد کمی دارند و اغلب غیر تمثیلی هستند. همچنین به آمیختگی تشبیه با برخی دیگر از صور خیال همانند استعاره، کنایه، تلمیح و اسطوره و سپس به زاویۀ تشبیه و تشبیهات تازۀ این مثنوی هم اشاره شده است.

علمی-پژوهشی

انواع طنز در آثار شاعران برجستۀ عصر سلجوقی

قهرمان شیری

دوره 12، شماره 4 ، اسفند 1402، صفحه 47-71

https://doi.org/10.22059/jlcr.2023.360902.1941

چکیده

سیر طنزنویسی در ایران ارتباط نزدیکی با تاریخ سیاسی دارد. در دوره‏‌هایی که شاعران و نویسندگان از آزادی نسبی بهره‏‌مند بوده‌‏اند طنزنویسی نیز دارای رشد بیشتری بوده است. در دورۀ سلجوقیان که حکومت ... بیشتر سیر طنزنویسی در ایران ارتباط نزدیکی با تاریخ سیاسی دارد. در دوره‏‌هایی که شاعران و نویسندگان از آزادی نسبی بهره‏‌مند بوده‌‏اند طنزنویسی نیز دارای رشد بیشتری بوده است. در دورۀ سلجوقیان که حکومت در یک موقعیت بینابین سیاسی ـ یعنی نه استبداد مطلقه و نه حکومت مردم‏دارانه ـ قرار گرفته بود سیر طنزنویسی مانند ادبیات آن دوره از وضعیتی کاملاً متفاوت و کمال‏‌یافته برخوردار بود. در این دوره از یک‏سو دربارها، متعدد و عاری از استبداد مهارگسیخته هستند، و از سوی دیگر، به‏‌طور هم‏زمان، هم عوامیت بر پادشاهان و مردم غالب است و هم تحصیلات در جامعه گسترش‌یافته و تکثر سبک‏‌ها و صداها را در آفرینندگان نظم و نثر پدید آورده است، و در سویۀ سوم نیز شاعران و نویسندگان به‌‏وسیلۀ حکومت به خود وانهاده شده‏ و از آزادی عمل بسیار بهره‏‌مند شده‏‌اند. با پیشرفت ادبیات، طنزپردازان پرشماری با سبک‏‌ها و شیوه‏‌های متفاوت و نوآورانه پدید آمده‌‏اند که نمونۀ آن تا دورۀ مشروطه به‏‌عنوان یک دورۀ برخوردار از آزادی کامل، در هیچ دورۀ دیگری دیده نمی‌‏شود. توسعۀ طنز در این دوره، بیشتر ازنظر فکری و محتوایی است و دارای دو گرایش عامه‏‌پسند چون هجویات و هزلیات و لطایف ادبی، و خاصه‌‏پسند، مانند طنزهای فلسفی، فرقه‌‏ا‌ی و عرفانی است. سرودن قصیده‏‌هایی با ترکیب هجو و هزل و ستایش، و اشعار پر جسارت تشکیک‏‌آمیز و روایت‌‏های طنزآمیز عقلای مجانین، فضای متفاوتی به منظومه‌‏ها و دیوان‏‌های شعری در این دوره داده است.

علمی-پژوهشی

نمودهای طنز موقعیت در روضۀ ششم بهارستان جامی

عبدالرضا سیف؛ آراد غلامی

دوره 12، شماره 4 ، اسفند 1402، صفحه 73-90

https://doi.org/10.22059/jlcr.2024.362913.1950

چکیده

طنز در لغت به معانی مسخره کردن، طعنه زدن، تمسخر نمودن و مانند این‏ها آمده است. در ادبیات فارسی، برای انواع شوخ‏طبعی‏ها، به اعتبارات متفاوت، نام‏های متعددی وجود داشته و دارد. در پژوهش‏های معاصر ... بیشتر طنز در لغت به معانی مسخره کردن، طعنه زدن، تمسخر نمودن و مانند این‏ها آمده است. در ادبیات فارسی، برای انواع شوخ‏طبعی‏ها، به اعتبارات متفاوت، نام‏های متعددی وجود داشته و دارد. در پژوهش‏های معاصر در این عرصه، طنز به‏عنوان واژه‏ای برای تمام متونی که وجه تمایز آن‏ها، خنده‏آوری است به کار می‏رود. درواقع، طنز، نوعی از ادبیات است که بدی‏ها و زشتی‏ها را بزرگ‏تر می‏نمایاند. در این پژوهش توصیفی - تحلیلی، معنای عام و گستردۀ طنز، که در‏بر‏گیرندۀ مفاهیمی چون هجو و هزل نیز هست، بیان می‏شود و پس از بررسی تعریف و دامنۀ مفهوم طنز و به طور خاص، طنز موقعیت، به تحلیل این‏گونه در روضۀ ششم بهارستان جامی می‏پردازیم تا وضعیت‏های گوناگون ایجادکنندۀ طنز موقعیت را در این متن شناسایی نماییم؛ در نهایت می‏کوشیم تا چرایی بهره‏گیری فراوان‏تر از برخی وضعیت‏های خاص را تحلیل کنیم. یافته‏های پژوهش حاضر، نشان می‏دهند که جامی در بیش از نیمی از مطایبه‏های روضۀ ششم بهارستان، از پردازش طنز موقعیت بهره گرفته است و بیشترین استفادۀ او در ایجاد طنز موقعیت، از وضعیت اوصاف ناپسند بوده است. وی در این راه هم صفات نامطلوب ظاهری، مانند زشتی و هم ویژگی‏های ناپسند باطنی مثل ستمگری را دست‏مایۀ طنز‏پردازی قرار داده است. افزون بر این، استفادۀ جامی از هشت وضعیت مختلف از میان ده وضعیت پربسامد ایجادکنندۀ طنز موقعیت در ادبیات کهن فارسی، تنوع بالایی را به نمایش گذاشته است.

علمی-پژوهشی

تحلیل نشانه‏‌شناسانۀ عنصر مکان در رمان گوانتانامو اثر یوسف زیدان بر اساس رویکرد پیرس

عباس نجفی؛ جواد رنجبر

دوره 12، شماره 4 ، اسفند 1402، صفحه 91-109

https://doi.org/10.22059/jlcr.2024.363012.1951

چکیده

یوسف زیدان در رمان گوانتانامو که عمده وقایع آن در زندانی به همین نام می‏‌گذرد، به مشکلات و سختی‏‌های گرفتاران در زندان پرداخته است. مکان و دلالت‌‏های روان‏شناسانه و اجتماعی - سیاسی آن، جایگاه ... بیشتر یوسف زیدان در رمان گوانتانامو که عمده وقایع آن در زندانی به همین نام می‏‌گذرد، به مشکلات و سختی‏‌های گرفتاران در زندان پرداخته است. مکان و دلالت‌‏های روان‏شناسانه و اجتماعی - سیاسی آن، جایگاه برجسته‌‏ای را در رمان موردنظر به خود اختصاص داده است. عنوان رمان که خود یک مدلول مکانی است بر اهمیت کارکرد این مفهوم در رمان افزوده است. پژوهش پیش رو، با هدف تبیین نشانه‏‌های مکان در رمان گوانتانامو و تعامل این عنصر با دیگر عناصر و لایه‌های درونی متن، به شیوۀ توصیفی - تحلیلی و در دو محور نظری و تحلیلی تدوین شده است. در بخش نظری، مفاهیم نشانه‌‏شناسی و عنصر مکان، تعریف و تبیین شده و در محور تحلیلی، به بررسی انواع مکان و تحلیل دلالت‌‏های آن پرداخته شده است. یافته‏‌های پژوهش حاکی از آن است که مکان نقش بی‌‏بدیلی را در رمان گوانتانامو ایفا کرده و دلالت‏‌های روان‏شناسانه و اجتماعی - سیاسی متنوّعی را با خود حمل می‏‌کند، به‏‌طوری‏‌که می‏‌توان عنصر مکان را بر اساس تأثیری که از حالت‏‌های روحی شخصیّت‏‌ها می‌‏پذیرد، به انواع مکان ذهنی، مرتفع، مأنوس، نامأنوس، متعدّد‌الأبعاد، تغییر دلالت داده و خلأ‌آمیز تقسیم کرد. همچنین ردّپای سه نوع نشانۀ مدنظر پیرس که عبارت‏‌اند از نشانه نمادین، شمایلی و نمایه‏‌ای در رمان گوانتانامو به‏‌وضوح قابل پیگیری است. با این توضیح که نشانۀ نمادین بیشترین حضور و بالاترین بسامد را از بین نشانه‏‌های سه‏‌گانه پیرس به خود اختصاص داده است.

علمی-پژوهشی

قدیم‌ترین شعر نویافتۀ نیما یوشیج با مصراع‌های نامتساوی

مهدی علیائی مقدم

دوره 12، شماره 4 ، اسفند 1402، صفحه 111-132

https://doi.org/10.22059/jlcr.2024.371740.1976

چکیده

در کارنامۀ اشعار نیما یوشیج قدیم‌ترین نمونۀ شعر آزاد اغلب با شعر «ققنوس» مورخ 1316 شمسی شناخته می‌شود. این شعر در 1319 در مجلۀ موسیقی منتشر شد و سال پیش از آن شعر «غراب» مورخ 1317 در همان مجله منتشر ... بیشتر در کارنامۀ اشعار نیما یوشیج قدیم‌ترین نمونۀ شعر آزاد اغلب با شعر «ققنوس» مورخ 1316 شمسی شناخته می‌شود. این شعر در 1319 در مجلۀ موسیقی منتشر شد و سال پیش از آن شعر «غراب» مورخ 1317 در همان مجله منتشر شده بود. به‌رغم اهمیت تاریخی این دو شعر در مقالات و یادداشت‌های نیما اشارۀ صریحی به این دو شعر نیست و آنچه در این باره می‌توان در گفته‌های او یافت، اشاره به دوره‌ای است که اشعار او در مجلۀ موسیقی منتشرشده‌است و نمونه‌هایی از قالب ابداعی او را در معرض قضاوت همگان قرار داده‌است. اما در میان اسناد فرهنگستان زبان و ادب فارسی از دست‌نوشته‌های نیما شعری به نام «روشنایی مجهول» وجود دارد که به حیث تاریخی اهمیت بسیار دارد. نیما در این شعر، که مورخ 1310 شمسی است، شش سال پیش از تاریخ سرایش شعر «ققنوس» تساوی عروضی مصراع‌ها را به هم زده‌است و از این بابت این شعر قدیم‌ترین شعری در کارنامۀ اوست که تاکنون به دست آمده‌است. با این حال از آنجا که نظام قافیه در این شعر آمیزه‌ای از شیوۀ مثنوی و چهارپاره است، با نظریۀ «زنگ قافیه»، که بعدها در ساخت قالب مبتکرانۀ خود به آن قائل شد، فاصله دارد. اگر نقطۀ آغاز دست‌یافتن نیما را به قالب آزاد تجربه‌های متنوع او در قالب مستزاد بدانیم، که به تازگی نمونه‌های فراوانی از آنها منتشر شده، شعر «روشنایی مجهول» حد میان این تجربه‌ها با اشعاری از نوع «ققنوس» است. از این رو می‌توان چنین انگاشت که قالب آزاد نیمایی حاصل فرایندی تکاملی است که می‌توان دست کم از آغاز دهۀ دوم قرن چهاردهم شمسی جدا شدن آن را از سنت مستزادسازی به سمت آزادی عروضی مصراع‌ها نشان داد.

پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 12 (1402)

دوره 11 (1401)

دوره 10 (1400)

دوره 9 (1399)

دوره 8 (1398)

دوره 7 (1397)

دوره 6 (1396)

دوره 5 (1395)

دوره 4 (1394)

دوره 3 (1393)

دوره 2 (1392)

دوره 1 (1391)

دوره و شماره: دوره 12، شماره 4 - شماره پیاپی 32، اسفند 1402، صفحه 1-160

نقد روانکاوانه داستان «هانا» از آیین نوروزی

چکیده

تحلیل تشبیه در مثنوی هشت‏ بهشت امیر خسرو دهلوی

چکیده

انواع طنز در آثار شاعران برجستۀ عصر سلجوقی

چکیده

نمودهای طنز موقعیت در روضۀ ششم بهارستان جامی

چکیده

تحلیل نشانه‏‌شناسانۀ عنصر مکان در رمان گوانتانامو اثر یوسف زیدان بر اساس رویکرد پیرس

چکیده

قدیم‌ترین شعر نویافتۀ نیما یوشیج با مصراع‌های نامتساوی

چکیده