Journal of Literary Criticism and Rhetoric

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

10.22059/jlcr.2024.377003.1997

چکیده

از وجوه تمایز انسان از دیگر موجودات، فهم فضائل و رذائل اخلاقی است که از دیرباز تاکنون به‌عنوان سنگ محکی برای سنجش رفتارها و سلوک بشری به کار می‌رود. نظر به اهمیت این موضوع، شاعران ‌و نویسندگان ملل مختلف از دیرباز این دوگانه را دستمایه‌ای برای آفرینش‌های ادبی قرار داده‌اند تا بدین وسیله توجه مخاطبان خود را به آن جلب کنند. تزویر یکی از این رذیلت‌هاست که با توجه به تأثیرات منفی آن در سطوح فردی و اجتماعی، مورد مذمت آفرینندگان ادبی قرار گرفته است. صادق هدایت در داستان «مردی که نفسش را کشت» و قاسم حریری در «مقامۀ صنعانیه» با محور قرار دادن شخصیتی با رفتارهای دوگانه، آسیب‌های این کژتابی رفتاری را در بستر دو گونۀ ادبی مقامه و داستان با خوانندگان خود در میان می‌گذارند. در پژوهش حاضر به نقد تطبیقی ساختار دو متن یادشده می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که ساختار این دو اثر، علی‌رغم فاصلۀ زمانی بین آنها نهایتاً چه کمکی به پروراندن بن‌مایۀ تزویر کرده است. شباهت‌های این دو متن در فضاسازی و شخصیت‌پردازی نیز درخور اعتنا و  تفاوت مقامۀ صنعانیه و داستان هدایت در کاربست بن‌مایۀ تزویر، معطوف به نوع پایان‌بندی آنهاست که تفاوت جهان‌بینی حریری و هدایت را نشان می‌دهد. نویسندۀ مقامات در سپهر اندیشگی خداباورانه‌اش نشان می‌دهد که شخصیت‌های مزور و منفی هم نهایتاً می‌توانند به توفیق توبه دست پیدا کنند، و هدایت پایان داستانش را با نفس‌کُشی شخصیتی رقم می‌زند که اعتمادش را به اشخاص صوفی‌مآب از دست داده است. داده‌های این پژوهش به روش اسنادی فراهم آمده و رویکرد نگارندگان تطبیقی ـ تحلیلی است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Comparative Criticism of "Sanaaniyeh" Maqama and "A Man Who Killed His Soul" Story

نویسندگان [English]

  • Mahmoud Fazilat 1
  • rahim paknejad 2

1 Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Tehran

2 Ph.D. student, Department of Persian Language and Literature, University of Tehran

چکیده [English]

One of the important factors that distinguishes mankind from other creatures is the recognition of moral virtues and vices, which are consistently used as standards for judging human behavior. Due to the importance of this topic, many poets and writers from different nations have used these two elements as the basis of their literature to draw the attention of their audience to this issue. Deception is one of these vices which due to its negative effects on both individual and society level, has been condemned by authors. Hedayat in one of his stories called "The man who killed his passion" and Hariri in "Sanaaniyeh" maqama, shared the harms of this immorality with their readers in the form of two different genres of literature (namely Maqama and story) by focusing on a hypocrite character and his behaviors. In this study, we are doing comparative criticism of deception in the two mentioned texts which, although they are far apart in terms of time, seem to have similarities worthy of attention in terms of substance, characterization, and ambience. The difference between utilizing the motif of deception can be seen in their endings, which shows the difference between Hariri's and Hedayat's worldviews. The author of Maqam in his theological worldview shows that villainies characters can finally achieve repentance, and on the other hand Hedayat end his story with the suicide of a character who has lost his trust in mystical characters. The data is provided in a documentary way and our approach is comparative-analytical.

کلیدواژه‌ها [English]

  • deception
  • motif
  • Sanaaniyeh
  • Sadeq Hedayat
  • closure
منابع
ابراهیمی حریری، فارس (1383). مقامه‌نویسی در ادبیات فارسی و تأثیر مقامات عربی در آن. تهران: دانشگاه تهران.  
احمدی، بابک (1370). ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز.
ارسطو (1399). خطابه. ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: هرمس.
افتخار جوادی، علاءالدین [به اهتمام] (1363). ترجمۀ کهن مقامات حریری. تهران: بی‌نا.
انوری، حسن، و دیگران (1382). فرهنگ بزرگ سخن. تهران: سخن.
پارسا، شمسی (1398). «مطالعۀ تطبیقی مایگان در آثار صادق هدایت و فرانتس کافکا». پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، د 10، ش 36. صص 67ـ94.
پارسانسب، محمد (1388). «بن‌مایه: تعاریف، گونه‌ها، کارکردها و...». فصلنامۀ نقد ادبی، س 1، ش 5. صص 8ـ40.
پارسی‌نژاد، کامران (1377). ساختار و عناصر داستان. تهران: سورۀ مهر.
جمشیدی، اسماعیل (1373). خودکشی صادق هدایت. تهران: زرین.
حافظ، خواجه شمس‌الدین محمد (1390). دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: زوار.
حریری، ابومحمد قاسم‌بن علی (1387). مقامات حریری. ترجمۀ طواق گلدی گلشاهی، تهران: امیرکبیر.
خنافره، هدیه، و دیگران (1400). «بررسی تطبیقی شخصیت‌پردازی و طرح داستان در مقامات حمیدی و مقامات حریری». فصلنامۀ مطالعات ادبیات تطبیقی، د 15، ش 57. صص 429ـ459.
داد، سیما (1385). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید.
دستغیب، عبدالعلی (1357). نقد آثار صادق هدایت. تهران: سپهر.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغتنامه. تهران: دانشگاه تهران.
ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا (1364). بدیع‌الزمان همدانی و مقامات‌نویسی. تهران: اطلاعات.
رادفر، ابوالقاسم، و علاءالدین افتخار جوادی (1382). فرهنگ مقامات حریری. تهران: پازینه.
رواقی، علی [مترجم] (1365). مقامات حریری. تهران: مؤسسۀ فرهنگی محمد رواقی.
شریفی، محمد (1387). فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: نشر نو و معین.
شریفیان، مهدی، و کیومرث رحمانی (1389). «نقد مکتبی داستان‌های صادق هدایت». شعرپژوهی، د 2، ش 3. صص 143ـ178.
شورل، ایو (1386). ادبیات تطبیقی. ترجمۀ طهمورث ساجدی، تهران: امیرکبیر.
عهد جدید. (1397). ترجمۀ پیروز سیار، تهران: نی.
فروغی، محمدعلی (1330). آئین سخنوری. تهران: دانش.
فضیلت، محمود (1379). «استعاره‌ای در ابهام». نثرپژوهی ادب فارسی، ش 6، صص 77ـ92.
فضیلت، محمود (1401). اصول و طبقه‌بندی نقد ادبی. تهران: زوار. 
قربانی، محمدرضا (1372). نقد و تفسیر آثار صادق هدایت. تهران: ژرف.
کریمی‌فرد، غلامرضا، و فاطمه تختی (1402). «بررسی جلوه‌های عنصر زمان در مقامات حریری بر اساس ساختارهای نظریۀ گفتمان روایی ژرار ژنت». فصلنامۀ نقد، تحلیل، و زیبایی‌شناسی متون، س 6، ش 2. صص 4ـ28.
محمدی، علی، و آرزو بهاروند (1390). «پایان‌بندی در داستان با رویکرد ادبیات تعلیمی». پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، د 3، ش 11. صص 111ـ134.
محمدی، محمدعلی (1397). «تأثیر مقامات حریری بر گلستان و بوستان سعدی». فنون ادبی، س 10، ش 3. صص 115ـ128.
مطهری، مرتضی (1390). فلسفۀ اخلاق. تهران: صدرا.
مقیمی، مجید، و دیگران (1399). «ارسطو، خطابه و شعر با تأکید بر شگردشناسی». مطالعات زبانی و بلاغی، د 11، ش 21. صص 333ـ362.
مکاریک، ایرنا ریما. (1385). دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.
منشی، نصرالله (1386). ترجمۀ کلیله و دمنه. تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
میرصادقی، جمال (1394). عناصر داستان. تهران: سخن.
نجاریان، محمدرضا (1395). «بررسی تطبیقی عناصر داستان سمرقند در مقامات حریری و مقامات حمیدی». فصلنامۀ مطالعات ادبیات تطبیقی، د 10، ش 38. صص 9ـ30.
هاشمی، محمدمنصور (1381). نقد و تحلیل و گزیده داستان‌های صادق هدایت. تهران: روزگار.
هدایت، صادق (1343). سه قطره خون. تهران: کتاب‌های پرستو.
همایون کاتوزیان، محمدعلی (1372). صادق هدایت، از افسانه تا واقعیت. ترجمۀ فیروزه مهاجر، تهران: طرح نو.
همدانی، ابوالفضل احمدبن حسین (1387). مقامات بدیع‌الزمان همدانی. تهران: امیرکبیر.
یونسی، ابراهیم (1341). هنر داستان‌نویسی. تهران: امیرکبیر. 
 
References
Ahmadi, Babak. (1991). Text structure and interpretation, Tehran: Markaz. (In Persian)
Anvari, Hassan, and others. (2003). Farhange Bozorge Sokhan, Tehran: Sokhan. (In Persian)
Aristotle (2019). Rhetoric, translated by Ismeeil Saadat, Tehran: Hermes. (In Persian)
Dad, Sima (2006). Dictionary of Literary Terms, Tehran: Morvarid. (In Persian)
Dastghib, Abdul Ali. (1978). Criticism of Sadegh Hedayat's works, Tehran: Sepehr. (In Persian)
Dehkhoda, Ali Akbar (1998). Dictionary, Tehran: University of Tehran. (In Persian)
Ebrahimi Hariri, Fares. (2004). Maqame writing in Persian literature and the influence of Arabic authorities on it, Tehran: University of Tehran. (In Persian)
Fazilat, Mahmoud. (2000). "A Metaphor in Obscurity", Prose Studies of Persian Literature, Vol. 6, pp. 92-77. (In Persian)
Fazilat, Mahmoud. (2022). Principles and Classification of Literary Criticism, Tehran: Zavvar. (In Persian)
Foroughi, Mohammad Ali. (1951).The ritual of speech, Tehran: Danesh. (In Persian)
Ghorbani, Mohammadreza. (1993). Criticism and interpretation of Sadegh Hedayat's works, Tehran: zharf. (In Persian)
Hafez, Khwaja Shamsuddin Mohammad. (2011). Divan, by Mohammad Qazvini and Qasim Ghani, Tehran: Zavvar. (In Persian)
Hamedani, Abulfazl Ahmed bin Hossein. (2008). Badi al-Zaman Hamadani Maqama, Tehran: Amir Kabir. (In Persian)
Hariri, Abu Muhammad Qasim bin Ali. (2008). Hariri Maqama, translated by Tawaq Goldi Golshahi, Tehran: Amir Kabir. (In Persian)
Hashemi, Mohammad Mansour. (2002). Criticism and analysis and selection of Sadegh Hedayat's stories, Tehran: Roozegaar. (In Persian)
Hedayat, Sadiq. (1964). Three drops of blood, Tehran: Parastoo. (In Persian)
Homayuon Katoozian, Mohammad Ali. (1993). Sadegh Hedayat, from legend to reality, translated by Firouze Mohajer, Tehran:Tarhe no. (In Persian)
Iftikhar Javadi, Alaoddin (1984). Translation of old Hariri authorities, Tehran: Bina. (In Persian)
Jamshidi, Ismaeel. (1994). Sadegh Hedayat's suicide, Tehran: Zarrin. (In Persian)
Karimifard, Gholamreza, and Fateme Takhti. (2023). "Investigation of the effects of the element of time in Hariri authorities based on the structures of Gerard Genet's narrative discourse theory", Quarterly Journal of Criticism, Analysis, and Aesthetics of Texts, Q6, No. 2. pp. 28-4. (In Persian)
Khanafere, hadye, and others. (2021). "Comparative study of characterization and plot in Hamidi and Hariri Maqama", Comparative Literature Studies Quarterly, 15, No. 57, pp. 459-429. (In Persian)
Makaryk, Irena Rima. (2006). Encyclopaedia of Contemporary Literary Theories, translated by Mehran Mohajer and Mohammad Nabavi, Tehran: Agah. (In Persian)
Mirsadeghi, Jamal. (2014). Story elements, Tehran: Sokhan. (In Persian)
Moghimi, Majid, and others. (2019). "Aristotle, rhetoric and poetry with an emphasis on rhetoric", Linguistic and Rhetorical Studies, D 11, No 21. pp. 362-333. (In Persian)
Mohammadi, Ali, and Arezoo Baharvand. (2011). "Ending in the story with the approach of educational literature", research journal of educational literature, D 3, No. 11. pp. 134-111. (In Persian)
Mohammadi, Mohammad Ali. (2017). "The influence of Hariri authorities on Golestan and Bostan Saadi", Fonoone Adabi, p. 10, vol. 3. pp. 115-128. (In Persian)
Monshi, Nasrollaah. (2007). Translation of Kalileh and Demaneh, corrected and explained by Mojtaba Minovi, Tehran: Amir Kabir. (In Persian)
Motahari, Morteza. (2011). Moral philosophy, Tehran: Sadra. (In Persian)
Najarian, Mohammadreza. (2015). "A comparative study of the elements of the story of Samarkand in Hariri and Hamidi authorities", Comparative Literature Studies Quarterly, 10, No. 38, pp. 30-9. (In Persian)
New Testament. (2017). Translated by Pirouz Sayyar, Tehran: Ney. (In Persian)
Parsa, Shamsi. (2018). "Comparative study of Maigan in the works of Sadegh Hedayat and Franz Kafka", Literary Criticism and Stylistic Researches, 10, No. 36, pp. 94-67. (In Persian)
Parsanseb, Mohammad. (2009). "Motif: Definitions, Types, Functions and...", Literary Criticism Quarterly, Q. 1, No. 5. pp. 40-8. (In Persian)
Parsinejad, Kamran. (1998). The structure and elements of the story, Tehran: Sooreh Mehr. (In Persian)
Radfar, Abulqasem, and Alaoddin Iftikhar Javadi. (2003). The culture of Hariri authorities, Tehran: Pazineh. (In Persian)
Ravaqi, Ali [Translator]. (1986). Hariri authorities, Tehran: Mohammad Ravaqi Cultural Institute. (In Persian)
Schurrell, Yv. (2007). Comparative literature, translated by Tahmourth Sajdi, Tehran: Amirkabir.
Sharifi, Mohammad. (2008) .Persian Literature, Tehran: No and Moeen Publishing. (In Persian)
Sharifian, Mehdi, and Kyomarth Rahmani. (2010). "Scholastic Criticism of Sadegh Hedayat's Stories", Poetry Research, D. 2, Vol. 3. pp. 178-143. (In Persian)
Yonsei, Ibrahim. (1962). The art of story writing, Tehran: Amirkabir. (In Persian)
Zakavati qaragozlu, Alireza. (1985). Badi al-Zaman Hamdani, Tehran: Ettelaat. (In Persian)