Journal of Literary Criticism and Rhetoric

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده و ادبیات علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات فارسی

2 عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد

3 دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده و ادبیات علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات فارسی، کد پستی: 9177948883

10.22059/jlcr.2025.377961.2007

چکیده

 انسجام از جمله اصطلاحاتی است که در منابع بلاغت عربی و فارسی مطرح شده است. این اصطلاح را برای نخستین بار اسامة بن منقذ در قرن ششم در معنای بدیهه­گویی و سخن به دور از تکلّف و پیچیدگی مطرح ساخت. در این جستار برآنیم بر اساس نظریة فرانسوی ادبیات تطبیقی که بر دو اصل اختلاف زبانی و روابط تاریخی استوار است به بررسی جریان مفهومی اصطلاح انسجام در بلاغت عربی و فارسی بپردازیم. در این میان به تعریف انسجام در مفهوم زبان­شناسی امروزین آن در بلاغت عربی و فارسی و زمینه­های تاریخی آن توجه خواهیم داشت. روش این پژوهش این­گونه است که نخست با رویکردی نظری امکان بررسی مسئلة پژوهش بر اساس نظریة فرانسوی تایید شده است؛ سپس با رویکردی تاریخی سیر انسجام در بلاغت عربی و فارسی طبقه­بندی شده است و سرانجام با رویکردی مقایسه­ای رابطة انسجام در بلاغت فارسی و عربی و نیز مفهوم امروزین آن تحلیل شده است و در این میان با روش تحلیل محتوا طبقه­بندی­ای از تحوّل معنایی انسجام در منابع بلاغی پرداخته­ایم. نتایج تحقیق بیانگر آن است که اصطلاح انسجام بر اساس ادوار بلاغت عربی سه دورة اصلی را پشت سرگذاشته است و آثار بلاغی فارسی در این زمینه بیشتر تأثیرپذیر بودند. با ورود اصطلاح انسجام در مفهوم زبان­شناسی آن، انسجام در معنای بلاغت سنّتی آن کمتر در آثار بلاغی فارسی به کار رفت؛ هرچند مفهوم امروزین انسجام از همان آغاز بلاغت عربی و فارسی در ذیل اصطلاحاتی چون تلائم و تفویف قابل شناسایی است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Coherence in Arabic and Persian Rhetoric and Related Knowledge

نویسندگان [English]

  • HOMA RAHMANI 1
  • Abdollah Radmard 2
  • EHSAN GHABOOL 3

1 Department of Persian Language and Literature, Faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad.

2 Persian Language and Literature Department, Ferdowsi University of Mashhad

3 Department of Persian Language and Literature, Faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad.

چکیده [English]

Coherence is a concept found in the sources of both Arabic and Persian rhetoric. Usama ibn Munqidh first introduced this term in the 6th century, defining it as improvisation and speech that avoids mannerism and complexity. This essay applies the French theory of comparative literature, emphasizing linguistic differences and historical connections, to explore the conceptual process of coherence in Arabic rhetoric. It also investigates the influence of Arabic rhetoric on Persian rhetoric and examines the modern linguistic understanding of coherence in both traditions. The research reveals that the concept of coherence evolved over three main periods in Arabic rhetoric and Persian rhetoric, displayed less innovation in interpreting and utilizing the term i.e. was more under influence. With the introduction of the term coherence in its linguistic concept, the traditional rhetorical sense of coherence became less prevalent in Persian works. However, the modern concept of coherence, synonymous with terms like consonance and Tafvif, has roots in both Arabic and Persian rhetoric.

کلیدواژه‌ها [English]

  • coherence
  • rhetoric
  • comparative literature
  • improvisation
  • consonance
  • Tafwif
 
آهنی، غلامحسین (1360)، معانی بیان، چاپ دوم، تهران، بنیاد قرآن.
ابن ابی اصبع (1368)، بدیع­القرآن، ترجمه سید علی میرلوحی، مشهد، آستان قدس.
ابن منقذ، اسامه (1987م)،  البدیع فی نقدالشعر، تحقیق احمد احمد بدوی و حامد عبدالمجید، مصر: مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده.
اسفندیارپور، هوشمند (1388)، عروسان سخن، چاپ سوم، تهران،  فردوس.
احمدی، علیرضا و اصلان استواری (1390)، «انسجام متنی ابزاری زبان­شناسی برای شناخت سبک­های ادبیات فارسی»، مطالعات زبانی و بلاغی، شماره 3، ص7-20.
باقلانی، محمدبن طیب (1954)، اعجاز القرآن، تحقیق احمد صقر، قاهره، دارالمعارف.
تاج­الحلاوی، علی­بن محمد (1341)، دقایق­الشعر، تصحیح محمدکاظم امام،تهران، دانشگاه تهران.
تقوی، نصرالله (1363)، هنجار گفتار، چاپ دوم، فرهنگسرای اصفهان.
الحموی، ابن­حجه (1991م)، خزانه­الادب و غایه­الارب، شرح عصام شعیتو، چاپ دوم، بیروت، دارالمکتبه الهلال.
داد، سیما (1385)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ سوم (ویرایش جدید)، تهران، مروارید.
دایی جواد، محمدرضا (1335)، علم بدیع در زبان فارسی، اصفهان، کتابفروشی تایید.
رمانی، علی­بن عیسی (1976)، النکت فی اعجاز القرآن، به سعی محمد خلف الله احمد و محمد زغلول سلام، قاهره، دارالمعارف.
رامی تبریزی، شرف­الدین محمد (1341)، حقایق­الحدایق، تصحیح محمدکاظم امام،تهران، دانشگاه تهران.
رادویانی، محمدبن عمر (1362)، ترجمان­البلاغه، تصحیح احمد آتش، چاپ دوم، تهران، اساطیر.
رازی، شمس قیس (1327)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به تصحیح مدرس رضوی، چاپ اول، تهران، دانشگاه تهران.
زمخشری، حمودبن عمر (1982م)، الکشاف، بیروت، دارالمعرفه.
ساسانی، فرهاد (1389)، معناکاوی، به سوی نشانه شناسی اجتماعی، تهران، انتشارات علم.
سعیدی، حبیب­الله (1390)، مقدمه­ای بر زبان­شناسی متن، پایان­نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی محمدرضا هاشمی، دانشگاه فردوسی مشهد.
سیدی، سید حسین (1401)، نظریة متن در تمدّن اسلامی (ادای سهم مسلمانان)، چاپ اول، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
شعبانلو، علیرضا، مهدی ملک ثابت، یداله جلالی پندار (1387)، «فرآیند انسجام دستوری در شعری بلند از عمعق بخارایی» گوهر گویا، ش5ف صص 165-188.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372)، صورخیال در شعر فارسی، چاپ پنجم، تهران، آگاه.
شمس­العلما، محمدحسین (1328)، ابدع­البدایع، بی­جا.
صفوی، کورش (1380)، از زبان­شناسی به ادبیات، ج 1، چ اول، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
ضیف، شوقی (1383)، تاریخ و تطور علوم بلاغت، ترجمه محمدرضا ترکی، تهران، سمت.
عباس، محمد (1387)، عبدالقاهر جرجانی و دیدگاه­های نوین نقد ادبی، ترجمه مریم مشرف، تهران، سرچشمه.
عمارتی­مقدم، داوود (1391)، «بررسی تطبیقی مفهوم نظم در فن خطابه یونان و روم باستان و بلاغت اسلامی»، جستارهای ادبی، شماره 177، ص133-162.
العلوی، ابن­طباطبا (1982م)، عیار الشعر، شرح عباس­بن الساتر، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیه.
فرشیدورد، خسرو (1363)، درباره ادبیات و نقد ادبی، ج2، تهران، امیرکبیر.
فشارکی، محمد (1385)، نقد بدیع، چاپ دوم، تهران، سمت.
قاضی ابو الحسن عبد الجبّار اسد آبادی( 1380 ه) المغنی فی ابواب التوحید و العدل، الجزء السادس عشر، اعجاز القرآن، الطبعة الاولی، مصر، مطبعة دار الکتب 
کادن، جی.ای (1380)، فرهنگ ادبیات و نقد، ترجمه کاظم فیروزمند، چاپ اول، تهران، شادگان.
کاردگر، یحیی (1388)، فن بدیع در زبان فارسی، چاپ اول، تهران، فراسخن.
لطفی­پور ساعدی، کاظم (1371)، درآمدی بر اصول و روش ترجمه، تهران، نشر دانشگاهی.
لونگینوس، کاسیوس (1379)، رساله لونگینوس در باب شکوه سخن، ترجمه رضا سیدحسینی، تهران، نگاه
مدرسی، فاطمه (1390)، فرهنگ توصیفی نقد و نظریه­های ادبی، چاپ اول، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مدرسی، فاطمه و ثانیه مخبر (1391)، «انسجام متنی مقالات شمس تبریزی»، پژوهشنامه نقد ادبی، دوره 1، شماره1،ص 45-72.
المدنی، علی صدرالدین­بن معصوم (1389)، انوارالربیع فی انواع­البدیع، به کوشش شاکر هادی شکر، ج4، چاپ اول، مطبعه النعمان.
مطلوب، احمدی (2006)، المصطلاحات بلاغیة و تطورها، الطبعة الاولی، مطبعة دار العربیه للموسوعات.
مقدادی، بهرام (1393)، دانشنامه نقد ادبی از افلاطون تا به امروز، چاپ اول، تهران، چشمه.
میرصادقی، میمنت (1385)، واژه­نامه هنر شاعری، چاپ سوم، تهران، مهناز.
نجفقلی­میرزا (1326)، دره نجفی، چاپ اول، تهران، فروغی.
نشاط، محمود (1342)، زیب سخن، ج1، تهران، چاپخانه رنگین.
نظری، علیرضا و همکاران (1390)،«زبان­شناسی متن و الگوی انسجام در آرای نحوی، بلاغی و نقدی عربی قدیم»، ادب عربی، سال 3،شماره3،ص83-112.
نوروزی، حامد و غلامحسین غلامحسین­زاده (1388)، «نقش عوامل ربط زمانی در انسجام متن» کاوش­نامه، سال دهم، شماره 19، ص97-121.
واعظ کاشفی، کمالالدین حسین (1369)، بدایع­الافکار فی صنایع­الاشعار، ویرایش میرجلال­الدین کزازی، چاپ اول، تهران، مرکز.
وطواط، رشیدالدین (بی­تا)، حدایق­السحر فی دقایق­الشعر، تصحیح عباس اقبال، تهران، مطبعه مجلس.
الهاشمی، احمد (بی­تا)، ترجمه و شرح جواهرالبلاغه، ترجمه حسن عرفان، ج2، چاپ پنجم، قم، بلاغت.
هالیدی، مایکل و رقیه حسن (1393)، زبان، بافت و متن، ترجمه مجتبی منشی زاده و طاهره ایشانی، تهران، علمی.
همایی، جلال­الدین (1361)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، ج2، چاپ دوم، تهران، توس
(بی­تا)، صناعات ادبی، چاپ اول، تهران، علمی.
References
(no date), literary devices, first edition, Tehran, Elmi. [in Persian]
Abbas, Mohammad (2008), Abdul Qahir Jorjani and the New Perspectives of Literary Criticism, translated by Maryam Musharraf, Tehran, Sarcheshme pub. [in Persian]
Ahani, Gholamhossein (1981). Meanings of expression, second edition, Tehran, Bonyad-e Qur’an. [in Persian]
Ahmadi, Alireza and Aslan Ostvari (2011). "Textual coherence as a linguistic tool for recognizing literary forms of Persian literature", Linguistic and Rhetorical Studies, No. 3, pp. 20-7. [in Persian]
Al-Alawi, Ibn Tabataba (1982), Ayar Al-Shi’r, Commentary by Abbas Ibn Al-Sater, first edition, Beirut, Dar al-Kitab al-Alamiya. [in Persian]
Al-Hamowi, Ibn-Hoja (1991), Khazanat-al-Adab va Ghayat-al-Arab, Commentary by Essam Shaito, second edition, Beirut, Dar al-Maktabah Al-Hilal. [in Persian]
Al-Hashemi, Ahmad (no date), Translation and explanation of Javaher al-Balagha, translated by Hassan Irfan, vol. 2, fifth edition, Qom, Balaghat. [in Persian]
Al-Madani, Ali Sadr al-Din Ibn Mas'um (2010), Anvar al-Rabi' fi Anva’ al-Badi', by the efforts of Shaker Hadi Shokr, vol. 4, first edition, Al-Nu'man Press. [in Persian]
Baghalani, Mohammad Ibn-e Tayyib (1954). Ijaz al-Qur'an, researched by Ahmad Saqar, Cairo, Dar al-Ma'arif. [in Persian]
Daad, Sima (2006), Dictionary of Literary Terms, third edition (new edition), Tehran, Morvarid. [in Persian]
Daei Javad, Mohammad Reza (1956), Elm-e Badi’ Dar Zaban-e Farsi, Isfahan: Ta’eed Bookstore. [in Persian]
Emarati Moghadam, Davoud (2012), "Abd-al-Qahir al-Jurjani and Dionysius of Halicarnassus on “Word-Order”: A Comparative Study". Literary Studies, No. 177, pp. 133-162. [in Persian]
Esfandiarpour, Houshmand (2009). Arousan-e Sokhan, third edition, Tehran: Ferdows. [in Persian]
Farshidverd, Khosrow (1984), About Literature and Literary Criticism, Volume 2, Tehran: Amir Kabir.
Fesharaki, Mohammad (2006), Naqd-e Badi’, second edition, Tehran: SAMT pub. [in Persian]
Halliday, M.A.K (2002) Linguistic studies of text and Discourse. London: Continum.
Halliday, Michael and Ruqieh Hassan (2014), Language, Context and Text, translated by Mojtabi Monshizadeh and Tahereh Ishani, Tehran: Elmi. [in Persian]
Homayi, Jalaloddin (1982), Rhetoric Techniques and Literary Devices, Volume 2, Second Edition, Tehran: Toos. [in Persian]
Ibn Abi Asba (1981). Badi al-Qur'an, translated by Seyyed Ali Mirlohi, Mashhad: Astan Quds. [in Persian]
Ibn Munqidh, Usama (1987). Al-Badi'i fi Naqd al-Shi’r, researched by Ahmad Ahmad Badawi and Hamed Abdul Majid, Egypt: Mustafa Al-Babi al-Halabi and his descendants Press. [in Persian]
Kaden, J. E. (2001), Dictionary of Literature and Criticism, translated by Kazem Firouzmand, first edition, Tehran: Shadegan. [in Persian]
Kardegar, Yahya (2009), Fan Di'e in Persian language, first edition, Tehran: Farasakhn. [in Persian]
Longinus, Cassius (2000), Longinus' treatise on the glory of speech, translated by Reza Seyed Hosseini, Tehran: Negah. [in Persian]
Lotfipour Saedi, Kazem (1992), An introduction to the principles and methods of translation, Tehran: Academic Press. [in Persian]
Matloob, Ahmadi (2006), Rhetorical Terms and Developments, first edition, Al-Arabiya Publishing House. [in Persian]
Meghdadi, Bahram (2014), Encyclopedia of Literary Criticism from Plato to Today, First Edition, Tehran: Cheshmeh. [in Persian]
Mirsadeghi, Meymanat (2006), Glossary of poetic art, third edition, Tehran: Mahnaz. [in Persian]
Modaresi, Fatemeh (2011), Descriptive Dictionary of Criticism and Literary Theories, First Edition, Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural studies. [in Persian]
Modaresi, Fatemeh and Sania Mokhber (2012), "Textual coherence of Shams Tabrizi's articles", Research Journal of Literary Criticism, Volume 1, Number 1, pp. 45-72. [in Persian]
Najafgholi-Mirza (1947), Dorreh Najafi, first edition, Tehran: Foroughi. [in Persian]
Nazari, Alireza, et al. (2011), "Textual linguistics and coherent model in syntactic, prosodic, and critical terms in classic Arabic", Arabic literature, year 3, number 3, pp. 112-83. [in Persian]
Neshat, Mahmoud (1963), Zib-e Sokhan, Volume 1, Tehran: Rangin Printing House. [in Persian]
Nowrozi, Hamed and Gholamhossein Gholamhosseinzadeh (2009), "The role of temporal connective factors in text cohesion", Kavoshnameh, 10th year, No. 19, pp. 121-97. [in Persian]
Qazi Abu Al-Hasan Abd al-Jabbar Asadabadi (2001), Al-Mughani fi Abvab al-Tawheed val-Adl, part 16, Ijaz Al-Qur'an, first edition, Egypt: Dar Al-Kotob Pub. [in Persian]
Radoyani, Mohammad Ibn Omar (1983), Tarjoman Al-Balagha, corrected by Ahmad Atash, second edition, Tehran: Asatir. [in Persian]
Ramani, Ali Ibn Isa (1976), Al-Nokat Fi Ijaz al-Qur'an, by Mohammad Khalafollah Ahmad and Mohammad Zaghloul Salam, Cairo: Dar al-Ma'arif. [in Persian]
Rami Tabrizi, Sharaf al-Din Mohammad (1962), Haqayiq Al-Hadayiq, edited by Mohammad Kazem Imam, Tehran: University of Tehran. [in Persian]
Razi, Shams Qays (1948), al-Mu'ajm fi Ma'ayir al-Ash’aar al-Ajam, edited by Modares Razavi, first edition, Tehran: University of Tehran. [in Persian]
Safavi, Korosh (2001), From Linguistics to Literature, Volume 1, 1st publication, Tehran: Research Institute of Islamic Culture and Art. [in Persian]
Saidi, Habibollah (2011), “An introduction to text linguistics”, Master's thesis under the guidance of Mohammad Reza Hashemi, Ferdowsi University of Mashhad. [in Persian]
Sassani, Farhad (2010) Ma’nakavi: Besooy-e Neshaneh-shenasi-ye Ejtema’ee, Tehran: Elm Publication. [in Persian]
Seyyedi, Seyyed Hossein (2022), The Theory of the Text in Islamic Civilization (The Contribution of Muslims), First Edition, Mashhad: Publications of Ferdowsi University of Mashhad. [in Persian]
Shabanlou, Alireza, Mehdi Malek Thabit, Yadollah Jalali Pendar (2008), "The Process of Grammatical Integration in a Long Poem by Amaq Bukharai" Gohar Goya, No. 5, pp. 165-188. [in Persian]
Shafi'ei Kadkani, Mohammad Reza (1993), Sovar-e Khiyal Dar She’r-e Farsi, fifth edition, Tehran: Aghah. [in Persian]
Shams-ul-Ulama, Mohammad Hossein (1949), Abda'-al-Bada'i, [no place]. [in Persian]
Taj-al-Halawi, Ali Ibn Mohammad (1962). Daqayq-al-Shi’r, edited by Mohammad Kazem Imam, Tehran: University of Tehran. [in Persian]
Taqavi, Nasrollah (1984). Hanjar-e Goftar, second edition, Farhangsaray-e Isfahan. [in Persian]
Vaez Kashefi, Kamal al-Din Hossein (1990), Badaye'i-al-Afkar fi Sanye-al-Ash’aar, edited by Mirjalal-Din Kazazi, first edition, Tehran: Center pub. [in Persian]
Watawat, Rashid al-Din (no date), Hadaiq-ul-Sihr fi Daqayq-ul-Shi’r, edited by Abbas Iqbal, Tehran: Majles Press. [in Persian]
Zaif, Shoghi (2004), History and Development of Rhetoric, translated by Mohammad Reza Turki, Tehran: SAMT pub. [in Persian]
Zamakhshari, Hamoud Ibn Omar (1982), Al-Kashshaaf, Beirut: Dar al-Ma’rifah. [in Persian]