نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

• محمد حسن ارجمندی‌فر

گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

چکیده

گوشه‌های آواز سنتی ایران از دیرباز بر بستر شعر فارسی اجرا شده‌اند، چنانکه گویی همزاد هم‌اند. آنچه این پیوند کهن را محکم‌تر می‌کند عنصر مشترک «وزن» است. بر این اساس دو نظر وجود دارد که برخی وزن‌های شعر فارسی را زاییدة گوشه‌های آوازی می‌دانند و برخی برعکس. این پژوهش با این فرضیه که تناسبی میان وزن شعر با گوشه‌های آوازیِ ردیف موسیقی سنتی وجود دارد، به سنجش و دسته‌بندی وزن شعرهایی که استادان عبدالله دوامی، محمدرضا شجریان، نورالدین رضوی سروستانی، محمود کریمی و اسماعیل مهرتاش در شیوة آموزش ردیف آوازی خود آورده‌اند، پرداخت و فراوانی وزن‌هایی را که این استادها برای آموزش گوشه‌های آوازی انتخاب کرده‌اند، با ترازوی شعرآهنگ سنجید. گفتنی است شعرآهنگ شیوة نوین وزن‌شناسی شعر فارسی است که وزن‌های شعر فارسی را بر اساس کشش وزنی یا ارزش زمانی هجاها در هر مصراع، نامگذاری و دسته‌بندی کرده‌ است. برای اطمینان از صحت نتایج آماریِ بخش اول پژوهش، وزن اشعار پانزده گوشة آوازی که محمدرضا شجریان در نزدیک به پنجاه اجرای خصوصی، صحنه‌ای و استودیویی خوانده بود، سنجیده شد که تاییدکنندة نتایج پیشین بود و در نهایت مشخص شد در تقسیم‌بندی گوشه‌های آواز سنتی به دو دستة گوشه‌های مُدال و گوشه‌های ریتمیک، وزن شعر مناسب گوشه‌های ریتمیک غالباً ثابت و در وزن‌های مشخصی است و وزن شعر مناسب گوشه‌های مُدال غالباً در وزن‌هایی 15 هجایی(شامل هفت هجای بلند و هشت هجای کوتاه)، در دامنة حداکثر سه هجای بلند بیشتر یا سه هجای بلند کمتر از وزن‌های 15 هجایی است. همچنین مشخص شد پرکاربردترین وزن‌های شعر در دیوان‌های غزل حافظ شیرازی، سعدی شیرازی و مولانا جلال‌الدین بلخی، پرکاربردترین وزن‌های شعر در آواز سنتی ایران نیز هستند و این امر علاوه بر قوت بخشیدنِ فرضیة آراستگی حافظ به هنر آوازخوانی، این گمان را تقویت می‌کند که موسیقی آوازی ایران حداقل از قرن هفتم با کمترین تغییر به نسل امروز رسیده است.

کلیدواژه‌ها

• شعرآهنگ
• عروض
• وزن شعر
• ردیف آوازی
• آواز سنتی
• گوشه‌های آوازی

عنوان مقاله [English]

The examination of the correlation between the poetic meter and traditional Iranian vocal modes

نویسنده [English]

• Mohammad Hasan Arjmandi far

Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran

چکیده [English]

The traditional vocal modes of Iran have long been performed alongside Persian poetry, as if they are twin souls. The common element that strengthens this ancient bond is the "rhythm." Based on this, there are two viewpoints: some believe that the rhythms of Persian poetry are born from the vocal modes, while others believe the opposite. This research, hypothesizing that there is a correspondence between the rhythm of poetry and the vocal modes in the radif of traditional music, measures and categorizes the rhythms of poems used by the vocal masters Abdullah Davami, Mohammad-Reza Shajarian, Nouraddin Razavi Sarvestani, Mahmoud Karimi, and Esmaeil Mehrtash in their teaching methods of the radif. The frequency of rhythms these masters chose for teaching the vocal modes was evaluated using the "Sharaahang" method. It is worth noting that Sharaahang is a modern method of Persian poetry rhythmology that names and categorizes the rhythms of Persian poetry based on the weight or temporal value of syllables in each line.



To verify the statistical accuracy of the first part of the research, the rhythms of poems in fifteen vocal modes performed by Mohammad-Reza Shajarian in nearly fifty private, stage, and studio performances were measured, confirming previous results. Ultimately, it was found that in the classification of traditional vocal modes into two categories—modal and rhythmic—the suitable rhythm for rhythmic modes is often fixed and in specific rhythms. In contrast, the suitable rhythm for modal modes is often in 15-syllable patterns (including seven long and eight short syllables), within a maximum range of three more or three fewer long syllables. Additionally, it was revealed that the most frequently used rhythms in the ghazal collections of Hafez Shirazi, Saadi Shirazi, and Jalaluddin Rumi are also the most frequently used rhythms in traditional Iranian vocal music. This not only strengthens the hypothesis of Hafez's mastery in the art of singing but also suggests that Iranian vocal music has reached the present generation with minimal changes since at least the 7th century.

کلیدواژه‌ها [English]

• Sherahang
• prosody
• poetic meter
• vocal mode
• traditional singing