نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

• حسام خالویی ¹
• محمدصادق بصیری ²
• نجمه حسینی سروری ²

¹ دانشگاه شهید باهنر کرمان

² عضو هیئت علمی بخش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

چکیده

این مقاله با رویکردی نقادانه و جامعه‌شناختی، به بررسی عمیق رمان یادداشت‌های یک دیکتاتور نوشتۀ هدایت‌الله حکیم‌الهی می‌پردازد و سیر پیچیدۀ دگرگونی شخصیت اصلی را از یک شهروند فرودست و به‌ظاهر عدالت‌خواه، به دیکتاتوری ایدئولوژیک و تمامیت‌خواه تحلیل می‌کند. پژوهش حاضر در پی آن است تا نشان دهد که چگونه بسترهای اجتماعی، روانی و طبقاتی، هموارکنندۀ این مسیر تراژیک‌اند و چه‌گونه نیروهای پنهان قدرت و ایدئولوژی، کنشگر اجتماعی را که در آغاز داعیۀ رهایی و عدالت دارد، به بازتولیدکنندۀ همان خشونتی بدل می‌سازند که در آغاز بر ضد آن قد علم کرده بود.

این واکاوی با تکیه بر چارچوب نظری چندلایه‌ای صورت گرفته است: نخست، مبانی مارکسیسم انتقادی با تأکید بر مفاهیم تضاد طبقاتی و بیگانگی، به روشن‌ساختن زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی سقوط شخصیت اصلی کمک می‌کند؛ دوم، جامعه‌شناسی ادبیات، بر پایه آراء لوسین گلدمن و گئورگ لوکاچ، متن رمان را به‌مثابۀ بازتاب و بازنمایی ساختارهای مادی و طبقاتی جامعه می‌نگرد؛ و سوم، مفاهیم قدرت در اندیشه میشل فوکو امکان آن را فراهم می‌سازد تا فرآیندهای ظریف و میکروسکوپیک اعمال سلطه و تولید حقیقت ایدئولوژیک در روایت رمان شناسایی شوند.

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که گفتمان سوسیالیستی حاکم بر رمان، در غیاب نهادهای ناظر و سازوکارهای مشارکتی، به‌تدریج از معنای رهایی‌بخش خود تهی می‌شود و در پیوند با ساختارهای بیمار قدرت، به ابزاری برای توجیه خشونت، سرکوب و بازتولید نابرابری بدل می‌گردد. شخصیت اصلی، که در آغاز نماد شور عدالت‌خواهی و آرمان برابری است، در مسیر تحول خویش از خلال مکانیسم‌های ایدئولوژیک ـ آن‌گونه که لویی آلتوسر تشریح کرده است ـ گرفتار بازتولید ناآگاهی اجتماعی و ذهنی می‌شود؛ به‌گونه‌ای که سرانجام خود را نه در جایگاه رهایی‌بخش، بلکه در هیئت بازوی سلطۀ طبقۀ حاکم بازمی‌یابد.

کلیدواژه‌ها

• دگردیسی شخصیت
• خشونت ایدئولوژیک
• توتالیتاریسم
• تحلیل گفتمان انتقادی
• جامعه‌شناسی ادبیات
• تضاد طبقاتی. قدرت

عنوان مقاله [English]

From the Dream of Equality to the Reproduction of Violence: A Sociological Analysis of the Novel Notes of a Dictatorof a Dictator

نویسندگان [English]

• Hesam Khaloei ¹
• MohammadSadegh Basiri ²
• Najmeh Hosseini Sarvari ²

¹ Department of Persian Language and Literature, Shahid Bahonar University, Kerman, Iran

² Full Professor Department of Persian Language and Literature, Shahid Bahonar University, Kerman, Iran

چکیده [English]

This article presents a critical and sociological examination of Notes of a Dictator by Hedayatollah Hakimollahi, offering a detailed analysis of the complex transformation of the protagonist from a seemingly justice-oriented, lower-class citizen into an ideologically driven, totalitarian dictator. The study seeks to uncover how social, psychological, and class-based conditions pave the way for this tragic trajectory, and how latent forces of power and ideology systematically convert a social actor—initially committed to liberation and justice—into a reproducer of the very violence against which they once rebelled.



The research employs a multilayered theoretical framework. First, critical Marxism, with an emphasis on class conflict, alienation, and structural inequalities, illuminates the economic and social foundations underlying the protagonist’s moral and political decline. Second, literary sociology, drawing on the insights of Lucien Goldmann and Georg Lukács, interprets the text as both a reflection and a representation of the material and class structures that shape human consciousness and social relations. Third, Michel Foucault’s concepts of power, discipline, and the production of knowledge allow for a nuanced reading of the subtle, often invisible processes of domination and ideological construction embedded within the narrative.



The findings suggest that the socialist discourse depicted in the novel, when severed from institutional oversight and participatory mechanisms, gradually loses its emancipatory potential. In conjunction with entrenched and pathological structures of power, this discourse transforms into a tool for legitimizing violence, suppression, and the reproduction of social inequality. The protagonist, initially emblematic of justice-seeking zeal and egalitarian ideals, becomes entrapped in ideological mechanisms akin to those theorized by Louis Althusser, reproducing both social and cognitive forms of subjugation. Ultimately, he emerges not as a liberator, but as an instrument of the ruling class, illustrating the intricate interplay between individual agency, ideological domination, and the structural forces that shape historical trajectories of oppression.

کلیدواژه‌ها [English]

• Character transformation
• Ideological violence
• Totalitarianism
• Critical discourse analysis.Sociology of literature
• Class conflict
• Power