نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

• حسام خالویی ¹
• محمدصادق بصیری ²
• نجمه حسینی سروری ²

¹ دانشگاه شهید باهنر کرمان

² عضو هیئت علمی بخش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

چکیده

این مقاله با رویکردی نقادانه و جامعه‌شناختی، به بررسی عمیق رمان یادداشت‌های یک دیکتاتور نوشتۀ هدایت‌الله حکیم‌الهی می‌پردازد و سیر پیچیدۀ دگرگونی شخصیت اصلی را از یک شهروند فرودست و به‌ظاهر عدالت‌خواه، به دیکتاتوری ایدئولوژیک و تمامیت‌خواه تحلیل می‌کند. پژوهش حاضر در پی آن است تا نشان دهد که چگونه بسترهای اجتماعی، روانی و طبقاتی، هموارکنندۀ این مسیر تراژیکند و چه‌گونه نیروهای پنهان قدرت و ایدئولوژی، کنش‌گر اجتماعی را که در آغاز داعیۀ رهایی و عدالت دارد، به بازتولیدکنندۀ همان خشونتی بدل می‌سازند که در آغاز بر ضد آن قد علم کرده بود.
این واکاوی با تکیه بر چارچوب نظری چندلایه‌ای صورت گرفته است: نخست، مبانی مارکسیسم انتقادی با تأکید بر مفاهیم تضاد طبقاتی و بیگانگی، به روشن‌ساختن زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی سقوط شخصیت اصلی کمک می‌کند؛ دوم، جامعه‌شناسی ادبیات، بر پایه آراء لوسین گلدمن و گئورگ لوکاچ، متن رمان را به‌مثابۀ بازتاب و بازنمایی ساختارهای مادی و طبقاتی جامعه می‌نگرد؛ و سوم، مفاهیم قدرت در اندیشه میشل فوکو امکان آن را فراهم می‌سازد تا فرآیندهای ظریف و میکروسکوپیک اعمال سلطه و تولید حقیقت ایدئولوژیک در روایت رمان شناسایی شوند.
یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که گفتمان سوسیالیستی حاکم بر رمان، در غیاب نهادهای ناظر و سازوکارهای مشارکتی، به‌تدریج از معنای رهایی‌بخش خود تهی می‌شود و در پیوند با ساختارهای بیمار قدرت، به ابزاری برای توجیه خشونت، سرکوب و بازتولید نابرابری بدل می‌گردد. شخصیت اصلی، که در آغاز نماد شور عدالت‌خواهی و آرمان برابری است، در مسیر تحول خویش از خلال مکانیسم‌های ایدئولوژیک ـ آن‌گونه که لویی آلتوسر تشریح کرده است ـ گرفتار بازتولید ناآگاهی اجتماعی و ذهنی می‌شود؛ به‌گونه‌ای که سرانجام خود را نه در جایگاه رهایی‌بخش، بلکه در هیئت بازوی سلطۀ طبقۀ حاکم بازمی‌یابد.

کلیدواژه‌ها

• دگردیسی شخصیت
• خشونت ایدئولوژیک
• توتالیتاریسم
• تحلیل گفتمان انتقادی
• جامعه‌شناسی ادبیات
• تضاد طبقاتی. قدرت

عنوان مقاله [English]

From the Dream of Equality to the Reproduction of Violence: A Sociological Analysis of the Novel Notes of a Dictatorof a Dictator

نویسندگان [English]

• Hesam Khaloei ¹
• MohammadSadegh Basiri ²
• Najmeh Hosseini Sarvari ²

¹ Department of Persian Language and Literature, Shahid Bahonar University, Kerman, Iran

² Full Professor Department of Persian Language and Literature, Shahid Bahonar University, Kerman, Iran

چکیده [English]

With a critical and sociological approach, this article offers an in-depth examination of Notes of a Dictator, a novel by Hedayatollah Hakim-Elahi. It analyzes the intricate trajectory of the protagonist’s transformation—from a marginalized citizen who appears to champion justice, into an ideological and totalitarian dictator. The study seeks to reveal how social, psychological, and class-based contexts pave the way for this tragic metamorphosis, and how hidden forces of power and ideology gradually turn a social actor—initially committed to liberation and justice—into a reproducer of the very violence he once sought to resist.
This analysis rests on a multilayered theoretical framework. First, the principles of Critical Marxism, with emphasis on class conflict and alienation, illuminate the economic and social foundations of the protagonist’s downfall. Second, the sociology of literature—drawing on the insights of Lucien Goldmann and Georg Lukács—interprets the novel as a reflection and representation of the material and class structures of society. Third, Michel Foucault’s concepts of power provide the tools to identify the subtle, microscopic mechanisms of domination and the production of ideological “truth” within the narrative.




The findings demonstrate that the novel’s dominant socialist discourse, in the absence of regulatory institutions and participatory mechanisms, gradually loses its emancipatory meaning. In its entanglement with pathological structures of power, it becomes an instrument for legitimizing violence, suppression, and the reproduction of inequality. The protagonist—initially a symbol of the fervor for justice and the ideal of equality—through the workings of ideological mechanisms, as theorized by Louis Althusser, becomes ensnared in reproducing social and mental misrecognition. Ultimately, he emerges not as a liberator, but as an instrument of the ruling class’s domination.

کلیدواژه‌ها [English]

• Character transformation
• Ideological violence
• Totalitarianism
• Critical discourse analysis.Sociology of literature
• Class conflict
• Power