گونه‌شناسی مکان و مناسبات سوژه با آن در گفتمان تصوف؛ مطالعۀ موردی میراث صوفیانۀ ابوسعید ابوالخیر

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز، ایران.

2 استاد بازنشستۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز، ایران.

3 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز،ایران.

4 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز، ایران.

چکیده

مقولۀ مکان و گونه شناسی آن و مناسبات سوژه و مکان، درون گفتمان­های گوناگون و در ژانر­های متفاوت قابل بررسی است. ما در این پژوهش، امر مذکور را درگفتمان تصوف کار بست داده­ایم. و در این خصوص با مطالعۀ مقامات ­های ابوسعید، نیشابور را به عنوان مکان گسترده و خانقاه را به مثابۀ مکان کانونی گفتمان انگاشته­ایم. و نشان داده­ایم نیشابور قبل از حضور ابوسعید، دارای ساختار شهری و پیوست معنایی و مکانی«پیوستاری» است. تکثر فرهنگی، حضور سایه­ای گفتمانی ادیان ، درکنار گفتمان غالب شریعت محور، نیشابور را به ترامکان، فراشهر و مکانی«پدیداری» مبدل کرده است. حضور تمایز آفرین ابوسعید در نیشابور در شکل پیوستاری وکاربردی عناصر شهری تصرف می­کند؛ و در ادامه شهر را به مکان منازعه با زنجیره­ای از هویت ­های هم ارزِگفتمان­های قطب مخالف بدل می­کند. و«نا­پیوستاری مکانی» رقم می­خورد. نگرش نوبنیاد ابوسعید به تصوف و پیدایش و زایش گفتمانی نو، نیشابور را دچار زایشی مجدد کرده­ است. فاعلیت سوژه در مکان، مرجعیت مکانی را «باز پردازی» کرده وحاکمیت گفتمان شریعت­مدار را کم­رنگ نموده و سایۀ خانقاه را بر مسجد انداخته­است. خانقاه درمسیر تغلب گفتمانی به عنوان کارگاه تربیت صوفی، مکانی شبکه­ای-القایی است که در آن، بین مقام نفسی صوفی با مکانش در خانقاه قید تساوی بر قرار است. و چیدمان معماری خانقاه برابر با چیدمان هندسۀ قدرت گفتمان صوفیه است. ما سه گونه مناسبت بین سوژه و مکان برشمرده­ایم: وقتی که تنها وجه معنایی مکان بستر جریان یابی حکایت است، سوژه بر آن غالب است. گاهی وجه زایندۀ مکان به سوژه معنا وتشخصی می­دهد که تا قبل از آن فاقد آن بوده است، در این حالت مکان بر سوژه غالب است نمونۀ آن بسط روحی ابو سعید پس از حضور بر مزار ابوالفضل سرخسی است. نوع سوم که به نظر می­رسد تازگی دارد؛ زمانی است که قصد سوژه و مکان معنا دهی و معنا یابی است، نه غلبگی مطلق. دراین نوع عامل تعامل یا عینی است یا ذهنی. فاعلیت ابوسعید درهمۀ این تصرفات و تغییرات در هویت و نوع مکان،غلبگی وتعامل مکانی، تمهیدی برای گسترش، انتشار و ورودگفتمان نوپدید به مناسبات قدرت است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Typology of Place and The Relationship between Place and Subject in the Discourse of Tasawwuf; A case study in the Sufist legacy of Abu Sa’eed AbolKhayr

نویسندگان [English]

  • Mohamad reza Salehi Mazanderani 1
  • Nasrolla Emami 2
  • Ghodrat Ghasemipour 3
  • Mohammad Ali Bideli 4
1 Associate Professor of Persian Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.
2 Retired professor of Persian Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz,Iran.
3 Associate Professor of Persian Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.
4 Ph.D Candidate Persian Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.
چکیده [English]

The issue of place, its typology, and the relations between the subject and the place are important elements in any discourse and genre studies. To analyze any discourse, it is also essential to discover the hidden layers in such relations, and Tasawwuf, as a discourse is no exception to this rule. To discover and spot such relations, the authors, by studying TheMaghamat of Abu Sa’eed, and considering Neishabour as the bigger  place and khaneqah as the focal place of the discourse, intended to illustrate that before the presence of Abu Sa’eed, Neishabour had enjoyed a civic structure, and semantic continuity, and it also was a place of “integrations”, until the distinguishing presence of Abu Sa’eed, affected the city’s integration and its practical elements, and led to a “spatial disintegration”. In other words, the agency of the subject “reconstructed” the authority of the place in such a way that the governing discourse of religion faded and the mosque was marginalized by the khaneqah. Meanwhile, khaneqah, on its route to gain the discursive control, as a place for educating the Sufis, turned into a “network of induction” in which the relationship between the sufi’s spiritual rank and his position in the Khaneqah in one hand and the architectural arrangement of the khaneqah and the geometry of power in the discourse of Tasawwuf on the other hand were balanced. The present study showed that there were three kinds of relationship between the participant and place: first, when the primary function of the place is to set a context for the narrative domain, the subject has superiority  over the place; second, when the place gives the participant a meaning and identity previously lacking, the place has superiority over the participant; and third, when the intention of the subject is to interact with the place and in so doing both give meaning to and get meaning from each other. The study also showed that Abu Saeed’s agency in all these acts and their interactions finally set the stage for the expansion, spread and the entrance of the newly found discourse of the subject in power relations

کلیدواژه‌ها [English]

  • typology of the place
  • discourse of Tasawwuf
  • Abu Sa’eed
  • Neishabour
  • Khanqah

مراجع

ابوروح، لطف‌االله بن ابی‌سعد (1386)، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
اسمارت، بَری (1385)، میشل فوکو، ترجمۀ لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، تهران، اختران.
افلاکی، احمد (1959م.)، مناقب‌العارفین، ج 1، آنکارا، بی‌نا.
حاکم نیشابوری، ابوعبداالله (1339)، تاریخ نیشابور، به کوشش بهمن کریمی، تهران، انتشارات ابن‌سینا.
باخزری، یحیی (1358)، اورادالأحباب و فصوص‌الآداب، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات فرهنگ ایران‌زمین.
پرتویی، پروین (1382)، «مکان و بی‌مکانی؛ رویکردی پدیدارشناسانه»، نشریۀ هنرهای زیبا، ش 14، صص 40ـ50.
پورمند، حسنعلی، هادی محمودی‌نژاد و محمد رنج‌آزمای آذری (1389)، «مفهوم مکان و تصویر ذهنی و مراتب آن در شهرسازی از دیدگاه کریستین نوربری شولتز در رویکرد پدیدارشناسی»، مدیریت شهری، ش 26، صص 79ـ92.
چشیدن طعم وقت (1386)، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
چندلر، دانیل (1397)، مبانی نشانه‌شناسی، ترجمۀ مهدی پارسا، تهران: انتشارات سورۀ مهر.
خالقی، احمد (1381)، قدرت،زبان و زندگی روزمره، رسالۀ دکتری علوم سیاسی، به راهنمایی حسین بشریه، تهران: دانشگاه تهران.
دریفوس، هیوبرت و پُل رابینو (1379)، میشل فوکو: فراسوی ساختگرایی و هرمنوتیک، ترجمۀ حسین بشیریه. تهران: نشر نی.
دلوز، ژیل (1381)، فوکو، ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نشر نی.
رضایی، رضا، ارسلان گلفام و فردوس آقاگل‌زاده (1396). «تحلیل نشانه‌ـ معناشناختی استعلای مکان در داستان بزرگ‌بانوی روح من»، روایت‌شناسی، س 1، ش 1، صص 85ـ104.
سجودی، فرزان (1391)، «مکان، جنسیت و بازنمایی سینمایی»، نشانه‌شناسی مکان، مجموعه‌مقالات هفتمین هم‌اندیشی نشانه‌شناسی، به کوشش فرهاد ساسانی، تهران، سخن،‌ صص 79ـ95.
سقایان، مهدی حامد، حمیدرضا شعیری و محمدفرزان رجبی (1392)، «بررسی استحالۀ مکانی در نمایشنامۀ کانال کمیل: رویکرد نشانه‌ـ معناشناسی»، نامۀ هنرهای نمایشی و موسیقی، ش 6، صص 35ـ46.
سلطانی، سید علی‌اصغر (1384)، قدرت، گفتمان و زبان: سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، تهران، نشر نی.
سهروردی، شهاب‌الدّین (1375)، عوارف‌المعارف، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
شعیری، حمیدرضا (1391)، «نوع‌شناسی مکان و نقش آن در تولید و تهدید معنا»، نشانه‌شناسی مکان، مجموعه‌مقالات هفتمین هم‌اندیشی نشانه‌شناسی، به کوشش فرهاد ساسانی، تهران: سخن، صص 97ـ116.
ـــــــــــــــ (1392)، نشانه‌ـ معناشناسی دیداری؛ نظریه‌ها و کاربردها. تهران، سخن.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1388)، آن سوی حرف و صوت (گزیدۀ اسرارالتّوحید)، تهران، سخن.
ــــــــــــــــــــــ (1386)، چشیدن طعم وقت، تهران، سخن.
محمدبن منور (1381)، اسرارالتّوحید فی مقامات الشیخ أبی‌سعید، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، 2 ج، تهران، آگاه.
عطار نیشابوری، فریدالدّین محمد (1391)، تذکرةالأولیاء، بررسی، تصحیح، توضیحات و فهارس از محمد استعلامی، تهران، زوّار.
علی الحسابی، مهران، راضیه رضازاده و سلمان مرادی (1395)، «به‌کارگیری روش تحقیق روایتی در ارزیابی مکان؛ بررسی موردی شهر جدید فولادشهر»، نامۀ معماری و شهرسازی، ش 16، صص 51ـ68.
غنی، قاسم (1378)، بحث در آثار، افکار و احوال حافظ، تهران، هرمس.
فوکو، میشل (1378)، مراقبت و تنبیه، ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران، نشر نی.
ــــــــــ (1390)، تئاتر فلسفه، ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده. تهران، نشر نی.
قیومی بیدهندی، مهرداد و سینا سلطانی (1393)، «معماری گم‌شده: خانقاه در خراسان سدۀ پنجم»، معماری ایران، ش 6، صص 65ـ85.
کاشانی، عزّالدین محمود (1376)، مصباح‌الهدایة و مفتاح‌الکفایة، تهران، نشر هما.
کاشی، حسین و ناصر بنیادی (1392)، «تبیین مدل هویت مکان‌‌ـ حس مکان و بررسی عناصر و ابعاد مختلف آن»، نشریۀ هنرهای زیباـ معماری شهرسازی، د 18، ش 3، صص 43ـ52.
کلیفورد باسورث، ادموند (1378)، تاریخ غزنویان، تهران، امیرکبیر.
کیانی، محسن (1369)، تاریخ خانقاه در ایران، تهران، طهوری.
لوکس، استیون (1370)، قدرت؛ فرّ انسانی یا شرّ شیطانی، ترجمۀ فرهنگ رجایی، تهران، انتشارات مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
محبتی، مهدی (1390)، از معنا تا صورت، 2 ج، تهران، سخن.
محمدبن منور (1381)، اسرار التّوحید فی مقامات الشیخ أبی سعید،2 ج، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگاه.
مقدسی، محمدبن احمد (1361)، أحسن التقاسیم فی المعرفة الأقالیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، نشر کاویان.
نرشخی، ابوبکرمحمد (1363)، تاریخ بخارا، ترجمۀ ابونصر محمدبن زقر بن عمر، تصحیح مدرسی و رضوری، ج 2، تهران، طوس.
نسفی، عزیزالدّین (1386)، الانسان الکامل، تصحیح ماژیران موله، تهران، طهوری.
نوالی، محمود (1369)،«پدیدارشناسی چیست؟»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش 135 و 136، صص 96ـ125.
نوشته بر دریا (1391)، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
Ghani, Q (1999). Bahs dar asar, afkar va ahval Hafez. Tehran: Nashr Hafez. [In Persian].
Shamai, S. & Zinaida I. (2005), “Measuring Sense of Place:Methodological Aspects”, Tijdschrift Voor Economische en SocialeGeografie(TESG), Vol. 5, No. 96, Pp. 467-476.
Abu Ruh Lotfallah Ibn Abi Saad (2007). Tashih M. R. Shafiei Kadkani. Tehran: Entesharat Sokhan. [In Persian].
Aflaki, A (1959). Managheb al-arefin, J1. Ankara: Bi Ta. [In Persian].
Al-Hakim Neyshabouri, A (1960). Tarikh Neishabour. be kushesh Bahman Karimi. Tehran: Entesharat Ibn Sina. [In Persian].
Al al-Hesabi, M; R. Rezazadeh; S. Moradi (2016). "Be kar giri ravesh tahghigh revayati dar arzyabi makan, Barresi moredi shahre jadid Fuladshahr". name memari va shahrsazi, sh 16,pp 51-68. [In Persian].
Altman, Irwin & Sentha Low (1992), Place Attachment, New York, Plenum Press.
Attar Neyshabouri, F. M (2012). tazkerat aloliya. Barresi, tashihh matn, tozihat va fahares: M. Estelami. Tehran:Entesharat Zovvar. [In Persian].
Bachelard, G. (2004), La poѐtique de Lʹespace , Paris, Quadrige/ PUF.
Bakhrezi, Yahya (1358). Orad al-Ahbab va Fusus al-Adab. be kushesh Iraj Afshar. Tehran: Entesharat Farhang Iran Zamin. [In Persian].
Chandler, D (2018). Mabani neshane shenasi, Tarjome Mehdi Parsa, Tehran: Entesharat Soore Mehr. [In Persian].
Cheshidan taame vaght (2007). Moalef nashenas. Tashih M.R. Shafiei Kadkani. Tehran: Entesharat Sokhan. [In Persian].
Clifford Basworth, E (1999). Tarikh Ghaznavian. Tehran: Entesharat Amirkabir. [In Persian].
Deleuze, G. (2002). Foucault. Tarjome  N. Sarkhosh and A. Jahandideh. Tehran: Entesharat Ney. [In Persian].
Dreyfus, Hubert and Paul Rabino (2000). Michel Foucault: Fara sooye sakhtar garayee va Hermeneutic. Tarjome H. Bashirieh. Tehran:Entesharat Ney. [In Persian].
Foucault, M. (1999). Moraghebat va tanbih, tarjome Nikoo Sarkhosh va Afshin Jahan Nadide. Tehran: Nashr Ney. [In Persian].
                         (2011). teatr falsafe, tarjome N. Sarkhosh va A. Jahan Nadide. Tehran: Nashr Ney. [In Persian].
Granger, G. G. (1999), La Poѐtique de Lʹespace, Paris, Odile Jacob.
Jackson, J. B. (1994), a Sense of Place, a Sense of Time, New Haven, Yale University Press.
Kashani, M. (1997). Mesbah al-hedaye va meftah al-kefaye. Tehran: Nashr Homa. [In Persian].
Kashi, H; N. Bonyadi (2013). "Tabieen Model Hoviat Makan- Hes Makan va Barresi Anasor va Abaad Mokhtalef An". Nashrie Honar ha ye Ziba-Memari Shahrsazi. D18, Sh3, Pp 43-52. [In Persian].
Khaleqi, A (2002). Ghodrat, zaban va zendegi roozmarre. Resale Phd Olume Siyasi Daneshgah Tehran. Be rahnamaiee Hossein Basharieh. Sale tahsili 81-82, p. 210. [In Persian].
Kiani, M. (1990). Tarikh khaneghah dar Iran. Tehran: Entesharat Tahoori. [In Persian]
Lux, S (1991) .Ghodrat; Fara Ensani ya Sharre Sheytani. tarjome Farhang Rajaee. Tehran: Entesharat Motaleaat va Rahghighat Farhangi. [In Persian].
Lyotard, J. F. (1985), Discours, Figure. Paris, Klincksieck.
Maqdesi, Muhammad ibn Ahmad (1361). Ahsan altaghasim fi Al-Maarefe Alaghalim. Tarjome A. N. Monzavi. Tehran: Nashr Kavian.[In Persian].
Mohabbaty, M. (2011). Az Maana Ta Soorat. J2. Tehran: Entesharat Sokhan. [In Persian].
Muhammad ibn Munawwar (2002). asrar altohid fi maghamat sheikh abi saeed J2. Moghadame, tashih va taalighat: M. R. Shafiei Kadkani. Tehran: Entesharat Agah. [In Persian].
Narshakhi, Abu B. M.(1984). Tarikh Bokhara. Tarjome Abu Nasr Muhammad ibn Zaqr ibn Umar. Tashih Modaresi va Razavi. J2. Tehran: Entesharat Toos. [In Persian].
Nasfi, A (2007). Alensan Alkamel. Tashih Maijan Mule. Tehran: Entesharat Tahoori. [In Persian].
Nawali, M (1990). Padidar Shenasi Chist?. Nashrie Daneshkade Adabiyat va Olum Ensani Daneshgah Tabriz. Sh 135 va 136. pp 96-125. [In Persian].
Neveshte Bar Darya, (1391). Gerdavarandegan Na Malum. Moghadame , Tashih va Talighat: M. R. Shafiei Kadkani. Entesharat Sokhan. [In Persian].
Norberg, Schulz, C. (1996), “The Phenonmenon of Place”, Theorizing; A New Agenda for Architecture, An Antology of Architectural Theory 1965-1995, Kate Nesbitt (Ed), New York, Prinkton Architectural Press.
Panofski, E. (1975), La Perspective Comme Forme Symbolique et Autres Essais, Paris, Editions de Minuit.
Partovi, P (2003). "Makan va Bi Makani; Ruykardi Padidar Shenasane ". Nashriye Honarha ye Ziba, sh. 14, pp. 40-50. [In Persian].
Pourmand, H. A; H. Mahmoudinejad; M. ranj Azma Azari (2010). "Mafhum Makan va Tasvir zehni va marateb an dar shahrsazi az didgah Christian Norbury Schultz dar ruykard padidar shenasi". Modiriyat Shahri. sh. 26. Pp 79-92. [In Persian].
Proshansky, Harold Mother, (1978), “The City and Self Identity”, Environment and Behavior, No. 10, Pp. 147-169.
Qayyumi Bidhendi, M; S. Soltani (2014). " Memari gomshode: khaneghah dar khorasan sade panjom". Do faslname memari Iran. Sh6. Pp65-85. [In Persian].
Relgh, E. (1976), Place and Placelessness, London, Pion Limited.
Rezaei, R; A. Golfam; F. Agha Golzadeh (2017). "Tahlil Neshane-Maana shenakhti Esteelaye Makan dar dastan Bozorg Banoo ye Rouh Man". Do faslname Revayat shenasi. S.1, Sh.1, Pp85-104. [In Persian].
Saqayan, M. H; H. Shairi; M. F Rajabi (2013). "Barresi Estehale makani dar namayeshname kanarzanal komeil: Roykard Neshane- Maana shenasi". Name Honarha ye Namayeshi va Musighi. Sh.6(Bahar va Tabestan92). Pp 35-46. [In Persian].
Seamon, D. (1982). “The Phenomenological Contribution to Environmental Psychology”, Journal of Environmental Psychology, No. 2, Pp.119-140.
Seamon, D. (2000), “Phenomenology, Place, Environment, and Architecture: A Review of the Literature [Database Online], [cited 11/4/2013]; Available in: http: // www. arch. ksu. Edu seamon / article_summary. htm
Shaeeri, H. R. (2012). "Noe Shenasi Makan va Naghsh An Dar Tolid va Tahdid Maana". Neshane Shenasi Makan. Majmoe Maghalat Haftomin Ham Andishi Neshane Shenasi. Be Kushesh Farhad Sasani. Tehran: Sokhan, Pp 97-116. [In Persian].
                       (2013). Neshane-maana shenasi didari; Nazarie ha va Karbord ha. Tehran: Entesharat Sokhan. [In Persian].
Shafiei Kadkani, M. R. (2009). An sooye harf va sot(gozide asrar altohid). Tehran: Entesharat Sokhan. [In Persian].
                         (2002). "Moghadame". Asrar altohid fi maghamat sheikh abi saeed. Muhammad bin Munawwar. J2. Tehran: Entesharat Agah. [In Persian].
                          (2007). "Moghadame". Cheshidan taame vaght. Moalef nashenas. Tehran: sokhan. [In Persian].
Smart, Barry (2006). Michel Foucault. Tarjome Leila Javafshani and Hassan Chavoshian. Tehran: Entesharat Akhtaran. [In Persian].
Soltani, S. A (2005). Ghodrat, Gofteman va Zaban: Sazo Karha ye Jaryan Ghodrat dar Jomhuri Eslami Iran. Tehran: Nashr Ney. [In Persian].
Suhrawardi, S (1996). Avaref Al-Maaref. Tehran: Entesharat Elmi va Farhangi. [In Persian].
Sujudi, F (2012). "Makan, jensiat va baznamaiee sinamaiee". Neshane shenasi Makan. majmouee maghalat haftomin ham andishi Neshane shenasi. be kusheshe Farhad Sasani. Pp79-95. Tehran: Entesharat Sokhan. [In Persian].

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 20 اسفند 1398
  • تاریخ بازنگری: 28 فروردین 1399
  • تاریخ پذیرش: 21 مهر 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار