نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

• محمدرضا صالحی مازندرانی ¹
• نصر الله امامی ²
• قدرت قاسمی پور ³
• محمدعلی بیدلی ⁴

¹ دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز، ایران.

² استاد بازنشستۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز، ایران.

³ دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز،ایران.

⁴ دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز، ایران.

چکیده

مقولۀ مکان و گونه شناسی آن و مناسبات سوژه و مکان، درون گفتمان­های گوناگون و در ژانر­های متفاوت قابل بررسی است. ما در این پژوهش، امر مذکور را درگفتمان تصوف کار بست داده­ایم. و در این خصوص با مطالعۀ مقامات ­های ابوسعید، نیشابور را به عنوان مکان گسترده و خانقاه را به مثابۀ مکان کانونی گفتمان انگاشته­ایم. و نشان داده­ایم نیشابور قبل از حضور ابوسعید، دارای ساختار شهری و پیوست معنایی و مکانی«پیوستاری» است. تکثر فرهنگی، حضور سایه­ای گفتمانی ادیان ، درکنار گفتمان غالب شریعت محور، نیشابور را به ترامکان، فراشهر و مکانی«پدیداری» مبدل کرده است. حضور تمایز آفرین ابوسعید در نیشابور در شکل پیوستاری وکاربردی عناصر شهری تصرف می­کند؛ و در ادامه شهر را به مکان منازعه با زنجیره­ای از هویت ­های هم ارزِگفتمان­های قطب مخالف بدل می­کند. و«نا­پیوستاری مکانی» رقم می­خورد. نگرش نوبنیاد ابوسعید به تصوف و پیدایش و زایش گفتمانی نو، نیشابور را دچار زایشی مجدد کرده­ است. فاعلیت سوژه در مکان، مرجعیت مکانی را «باز پردازی» کرده وحاکمیت گفتمان شریعت­مدار را کم­رنگ نموده و سایۀ خانقاه را بر مسجد انداخته­است. خانقاه درمسیر تغلب گفتمانی به عنوان کارگاه تربیت صوفی، مکانی شبکه­ای-القایی است که در آن، بین مقام نفسی صوفی با مکانش در خانقاه قید تساوی بر قرار است. و چیدمان معماری خانقاه برابر با چیدمان هندسۀ قدرت گفتمان صوفیه است. ما سه گونه مناسبت بین سوژه و مکان برشمرده­ایم: وقتی که تنها وجه معنایی مکان بستر جریان یابی حکایت است، سوژه بر آن غالب است. گاهی وجه زایندۀ مکان به سوژه معنا وتشخصی می­دهد که تا قبل از آن فاقد آن بوده است، در این حالت مکان بر سوژه غالب است نمونۀ آن بسط روحی ابو سعید پس از حضور بر مزار ابوالفضل سرخسی است. نوع سوم که به نظر می­رسد تازگی دارد؛ زمانی است که قصد سوژه و مکان معنا دهی و معنا یابی است، نه غلبگی مطلق. دراین نوع عامل تعامل یا عینی است یا ذهنی. فاعلیت ابوسعید درهمۀ این تصرفات و تغییرات در هویت و نوع مکان،غلبگی وتعامل مکانی، تمهیدی برای گسترش، انتشار و ورودگفتمان نوپدید به مناسبات قدرت است.

کلیدواژه‌ها

• گونه‌شناسی مکان
• گفتمان تصوف
• ابوسعید
• نیشابور
• خانقاه

عنوان مقاله [English]

The Typology of Place and The Relationship between Place and Subject in the Discourse of Tasawwuf; A case study in the Sufist legacy of Abu Sa’eed AbolKhayr

نویسندگان [English]

• Mohamad reza Salehi Mazanderani ¹
• Nasrolla Emami ²
• Ghodrat Ghasemipour ³
• Mohammad Ali Bideli ⁴

¹ Associate Professor of Persian Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.

² Retired professor of Persian Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz,Iran.

³ Associate Professor of Persian Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.

⁴ Ph.D Candidate Persian Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran.

چکیده [English]

The issue of place, its typology, and the relations between the subject and the place are important elements in any discourse and genre studies. To analyze any discourse, it is also essential to discover the hidden layers in such relations, and Tasawwuf, as a discourse is no exception to this rule. To discover and spot such relations, the authors, by studying TheMaghamat of Abu Sa’eed, and considering Neishabour as the bigger  place and khaneqah as the focal place of the discourse, intended to illustrate that before the presence of Abu Sa’eed, Neishabour had enjoyed a civic structure, and semantic continuity, and it also was a place of “integrations”, until the distinguishing presence of Abu Sa’eed, affected the city’s integration and its practical elements, and led to a “spatial disintegration”. In other words, the agency of the subject “reconstructed” the authority of the place in such a way that the governing discourse of religion faded and the mosque was marginalized by the khaneqah. Meanwhile, khaneqah, on its route to gain the discursive control, as a place for educating the Sufis, turned into a “network of induction” in which the relationship between the sufi’s spiritual rank and his position in the Khaneqah in one hand and the architectural arrangement of the khaneqah and the geometry of power in the discourse of Tasawwuf on the other hand were balanced. The present study showed that there were three kinds of relationship between the participant and place: first, when the primary function of the place is to set a context for the narrative domain, the subject has superiority  over the place; second, when the place gives the participant a meaning and identity previously lacking, the place has superiority over the participant; and third, when the intention of the subject is to interact with the place and in so doing both give meaning to and get meaning from each other. The study also showed that Abu Saeed’s agency in all these acts and their interactions finally set the stage for the expansion, spread and the entrance of the newly found discourse of the subject in power relations

کلیدواژه‌ها [English]

• typology of the place
• discourse of Tasawwuf
• Abu Sa’eed
• Neishabour
• Khanqah