پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

طنز در لغت به معانی مسخره کردن، طعنه زدن، تمسخر نمودن و مانند این‏ها آمده است. در ادبیات فارسی، برای انواع شوخ‏طبعی‏ها، به اعتبارات متفاوت، نام‏های متعددی وجود داشته و دارد. در پژوهش‏های معاصر ... بیشتر طنز در لغت به معانی مسخره کردن، طعنه زدن، تمسخر نمودن و مانند این‏ها آمده است. در ادبیات فارسی، برای انواع شوخ‏طبعی‏ها، به اعتبارات متفاوت، نام‏های متعددی وجود داشته و دارد. در پژوهش‏های معاصر در این عرصه، طنز به‏عنوان واژه‏ای برای تمام متونی که وجه تمایز آن‏ها، خنده‏آوری است به کار می‏رود. درواقع، طنز، نوعی از ادبیات است که بدی‏ها و زشتی‏ها را بزرگ‏تر می‏نمایاند. در این پژوهش توصیفی - تحلیلی، معنای عام و گستردۀ طنز، که در‏بر‏گیرندۀ مفاهیمی چون هجو و هزل نیز هست، بیان می‏شود و پس از بررسی تعریف و دامنۀ مفهوم طنز و به طور خاص، طنز موقعیت، به تحلیل این‏گونه در روضۀ ششم بهارستان جامی می‏پردازیم تا وضعیت‏های گوناگون ایجادکنندۀ طنز موقعیت را در این متن شناسایی نماییم؛ در نهایت می‏کوشیم تا چرایی بهره‏گیری فراوان‏تر از برخی وضعیت‏های خاص را تحلیل کنیم. یافته‏های پژوهش حاضر، نشان می‏دهند که جامی در بیش از نیمی از مطایبه‏های روضۀ ششم بهارستان، از پردازش طنز موقعیت بهره گرفته است و بیشترین استفادۀ او در ایجاد طنز موقعیت، از وضعیت اوصاف ناپسند بوده است. وی در این راه هم صفات نامطلوب ظاهری، مانند زشتی و هم ویژگی‏های ناپسند باطنی مثل ستمگری را دست‏مایۀ طنز‏پردازی قرار داده است. افزون بر این، استفادۀ جامی از هشت وضعیت مختلف از میان ده وضعیت پربسامد ایجادکنندۀ طنز موقعیت در ادبیات کهن فارسی، تنوع بالایی را به نمایش گذاشته است.

تفنن ساختار و تنوع مضامین در ملمعات نور‌الدین عبدالرحمن بن احمد جامی

حجت رسولی؛ شلیر احمدی

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1402، ، صفحه 21-36

https://doi.org/10.22059/jlcr.2023.256097.979

چکیده

نور‌الدین عبدالرحمن بن احمد جامی، ملقب به خاتم الشعرا، شاعر توانای ایرانی قرن نهم هجری قمری است که به دو زبان فارسی و عربی تسلط داشته است. دربارۀ تسلط جامی به زبان عربی، همین بس که الفوائد الضیائیة فی ... بیشتر نور‌الدین عبدالرحمن بن احمد جامی، ملقب به خاتم الشعرا، شاعر توانای ایرانی قرن نهم هجری قمری است که به دو زبان فارسی و عربی تسلط داشته است. دربارۀ تسلط جامی به زبان عربی، همین بس که الفوائد الضیائیة فی شرح الکافیة، مشهور به شرح جامی در نحو از وی بر‌جای مانده است. وی توانسته است مضامین ادب عربی را به‌خوبی به زبان فارسی بسراید و علاوه ‌بر آثار ارزشمند در نظم و نثر به زبان‌های فارسی و عربی و منظومه‌های متعدد فارسی، اشعار ملمع نیز از خویش بر‌جای بگذارد که خود از زمینه‌های ارزشمندی است که شاعران فارسی‌زبان در آن طبع‌آزمایی کرده‌اند. اشعار ملمع جامی استمرار ملمع‌سرایی شاعران دوزبانه است که در عین حال در تکوین و تحول ملمعات در عصر خویش ایفای نقش کرده است. دربارۀ ملمع‌سرایی شاعران فارسی‌زبان، همواره این سؤال مطرح است که آنان در تحول صنعت ملمع، چه نقشی ایفا کرده‌اند و از حیث ساختار و مضمون چه نوآوری‌هایی بدان افزوده‌اند؟ این سؤال دربارۀ ملمعات جامی نیز به ذهن پژوهشگران می‌خلد؛ از این رو، بررسی ملمعات جامی و تحلیل ساختار و مضامین آن به‌منظور دستیابی به میزان تنوع و نو‌آوری او در آنها موضوع این نوشتار است که با مراجعه به دیوان وی و با تحلیل ساختار ملمعات آن انجام پذیرفته است. بر‌اساس بررسی انجام‌شده، می‌توان به این نتیجه رسید که جامی در انواع ملمع از نظر ساختاری طبع‌آزمایی کرده و مضامین مختلف تغزل و وصف و مدح را موضوع ملمعات قرار داده و نو‌آوری‌هایی در ساختار آنها داشته است که به‌نوعی می‌توان آن را تفنن در سرایش شعر تلقی کرد.

نگاهی انتقادی به شگردهای نوسازی تشبیه در باب پنجم گلستان سعدی و روضۀ ششم بهارستان جامی

سپیده اسکندری؛ هنگامه آشوری؛ مهرانگیز اوحدی

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 1-24

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.330623.1743

چکیده

تشبیه نخستین صورت بیانی از ابتدای دورۀ رشد و تکوین زبان و ادبیات فارسی بوده است. هر شاعری قصد داشته نسبت به پیشینیان، کلام خود را مخیل‌تر، متعالی‌تر و تازه‌تر جلوه بدهد که برای تحقق چنین امری، ناگزیر ... بیشتر تشبیه نخستین صورت بیانی از ابتدای دورۀ رشد و تکوین زبان و ادبیات فارسی بوده است. هر شاعری قصد داشته نسبت به پیشینیان، کلام خود را مخیل‌تر، متعالی‌تر و تازه‌تر جلوه بدهد که برای تحقق چنین امری، ناگزیر بوده تشبیهات مبتذل را نوسازی کند. در این پژوهش کوشیدهایم به این پرسش پاسخ دهیم که سعدی در باب پنجم گلستان و جامی در روضۀ ششم بهارستان برای نوسازی تشبیهات خود، از چه ابزاری بهره گرفته‌اند؟ به این منظور، با روش تحلیلی- توصیفی و بر اساس شواهد و قراین به‌دست آمده، نشان دادهایم که سعدی و جامی از ابزارِ تشبیه مشروط، تشبیه تفضیل و تشبیه مقید، تشبیه غریبِ بعید، تشبیه کنایی، تشبیه مرکب، تشبیه تسویه و تشبیه جمع، تشبیه و صور خیال مضاعف، تناسی تشبیه، به کار بردن مشبهٌ‌به‌ غیر معمول و ادات نادر برای نوسازی تشبیه و رفع ابتذال از آن بهره گرفته‌اند. تشبیه تسویه، به‌ویژه در نثر مسجع، می‌تواند به مثابۀ ابزاری باشد که شاعر می‌تواند همانند تشبیه جمع با آن تشبیه را نوسازی کند و مجالی برای سجع‌سازی فراهم آورد. با این که جامی قصد تتبع از طرز سعدی را داشته، اما همواره در این امر کامیاب نبوده است. زمانی که تشبیه حسی به تشبیه عقلی تبدیل، یا مشبه‌ٌبه غیرمعمول می‌شود، کلام سعدی همواره استوار و بدون ابهام است؛ اما کلام جامی دچار ابهام می‌شود. سعدی نیز گاهی در پیدا کردن وجه شبهی روشن برای تشبیه مرکب یا تشبیه تفضیل از نوع مرجوعٌ‌عنه درمانده است. روند شکل‌گیری صور خیال معمولاً با تشبیه شروع می‌شود و شاعر مجبور است برای ایجاد آشنایی‌زدایی، یکی از ارکان تشبیه را کنار بگذارد. استعاره نتیجۀ آشنایی‌زدایی از تشبیهی مبتذل شده است. تناسی تشبیه محملی برای آشنایی‌زدایی و بستری برای خلق استعاره‌ است. سعدی و جامی برای این که بتوانند کلام خود را از ابهام دور نگه دارند، کوشیده‌اند چندان از تشبیهات دور از ذهن یا بکر بهره نگیرند و در عوض از تشبیهات متقدمان آشنایی‌زدایی کرده‌اند.

زیباشناسی تزئینات معماری در ادبیات دورۀ تیموری (مورد پژوهانه: شعر جامی)

ناصر علیزاده خیاط؛ احمد گلی؛ زینب رشیدی

دوره 10، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 119-142

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.326043.1693

چکیده

معماری همانند ادبیات، با نماد و رمز، استعاره، مفاهیم عرفانی، اندیشه‌های فرهنگی، اجتماعی و... در پیوند است و همچون ادبیات از بارزترین جلوه‌های فرهنگ و اندیشۀ اقوام در ادوار مختلف به شمار می‌آید. درحقیقت، ... بیشتر معماری همانند ادبیات، با نماد و رمز، استعاره، مفاهیم عرفانی، اندیشه‌های فرهنگی، اجتماعی و... در پیوند است و همچون ادبیات از بارزترین جلوه‌های فرهنگ و اندیشۀ اقوام در ادوار مختلف به شمار می‌آید. درحقیقت، واژه‌ها، عناصر و اصطلاحات معماری ازجمله ابزارهای الهام‌بخش، هنرآفرین و آرایه‌ساز برای شعرا و نویسندگان به شمار می‌آید. کسب آگاهی و شناخت لازم در زمینۀ اصطلاحات خاص، عمومی و بومی معماری به‌یقین خواهد توانست به ادیبان و تحلیل‌گران متون ادبی کمک‌های چشمگیری نماید. استخراج، مطالعه و بررسی بناها و ساختمان‌هایی که در ضمن داستان‌های منظوم و منثور ادب فارسی در ادوار گوناگون به آن‌ها اشاره شده‌است، به شناخت شیوه‌های معماری در دوره‌های مختلف کمک می‌کند و قسمت‌های مبهم تاریخ معماری اسلامی و ایرانی را تا حدود زیادی آشکار می‌سازد. دورۀ مورد مطالعه در این مقاله، عصر تیموری است که مهم‌ترین مشخصۀ معماری در آن، مربوط به تزئین بناهاست و از این نظر، این دوره از ادوار مهم معماری اسلامی محسوب می‌شود. نتایج حاصل از این پژوهش، از سویی، بیانگر کاربرد تزئیناتی همچون «مقرنس‌کاری، گچ‌بری، نقش‌نگاری، خطاطی و کتیبه‌نگاری، طلاکاری، منبّت‌کاری و شمسه» در معماری دورۀ تیموری، و از سوی دیگر، گویای چگونگی و میزان کاربرد تزئینات مذکور در خلق آرایه‌های ادبی در شعر این دوره است. مقالۀ حاضر به روش کتابخانه‌ای و شیوۀ تفسیری و تحلیلی انجام گرفته‌است. به‌یقین آثار ادبی، یکی از مهم‌ترین منابع کشف و استخراج انواع تزئینات به‌کاررفته در معماری دوره‌های مختلف است و تزئینات معماری نیز ازجمله کاربردی‌ترین ابزارهای زیبایی‌آفرین در متون ادبی محسوب می‌شود. بنابراین، مطالعۀ آثار مهم نظم و نثر به‌جا‌مانده از عصر تیموریان، به‌ویژه شعر جامی از این جهات بسیار حائز اهمیت است.

بررسی سر چشمه‌های حکایات روضة نخستین بهارستان جامی

وحید سبزیان پور؛ فرزانه فتاحیان

دوره 1، شماره 1 ، شهریور 1391، ، صفحه 73-98

https://doi.org/10.22059/jlcr.2012.35238

چکیده

بهارستان جامی از آثار ارزشمند ادب فارسی و در برگیرندۀ داستان‌ها و سخنان حکیمانۀ بسیاری است، که منشأ و منبع بسیاری از آنها عربی است. هر چند از سخنان جامی بر می آید که از آثار پیشینیان بهره نبرده است، ... بیشتر

پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 13 (1403)

دوره 12 (1402)

دوره 11 (1401)

دوره 10 (1400)

دوره 9 (1399)

دوره 8 (1398)

دوره 7 (1397)

دوره 6 (1396)

دوره 5 (1395)

دوره 4 (1394)

دوره 3 (1393)

دوره 2 (1392)

دوره 1 (1391)

کلیدواژه‌ها = جامی

نمودهای طنز موقعیت در روضۀ ششم بهارستان جامی

چکیده

تفنن ساختار و تنوع مضامین در ملمعات نور‌الدین عبدالرحمن بن احمد جامی

چکیده

نگاهی انتقادی به شگردهای نوسازی تشبیه در باب پنجم گلستان سعدی و روضۀ ششم بهارستان جامی

چکیده

زیباشناسی تزئینات معماری در ادبیات دورۀ تیموری (مورد پژوهانه: شعر جامی)

چکیده

بررسی سر چشمه‌های حکایات روضة نخستین بهارستان جامی

چکیده