پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

در دوره‎های مختلف تاریخ ادب فارسی فنّ معارضه یا جواب در میان شاعران، به ویژه شاعران سرشناس هر دوره با دیگران رواج داشته است. تعدادی از این معارضات در دایرۀ تقلید صرف محصور گشتند و تعدادی دیگر با نوآوری‌های ... بیشتر در دوره‎های مختلف تاریخ ادب فارسی فنّ معارضه یا جواب در میان شاعران، به ویژه شاعران سرشناس هر دوره با دیگران رواج داشته است. تعدادی از این معارضات در دایرۀ تقلید صرف محصور گشتند و تعدادی دیگر با نوآوری‌های سازندگان آنها توانستند به لحاظ ارزش فنّی به درجۀ مطلوبی برسند. بررسی دیوان اشعار نشان می‌دهد که ارتباط شاعران با یکدیگر گاه بخش قابل ‌توجّهی از دیوان ایشان را به خود اختصاص می‌دهد. از مصادیق این ارتباط یکی فنّ معارضه یا جواب است. یکی از این معارضات که در این پژوهش به آن پرداخته شده، معارضۀ همام تبریزی با سعدی شیرازی است.بررسی منابعی چون تاریخ گزیده، مونس‎‎‎‎‎‎‎‎الاحرار، تذکرۀ‎الشعرا و ... نشان‎ می‌دهد که بحث همام و سعدی در میان قدما دارای سابقه است. برخی از مهم‏‌‎ترین و قدیمی‌ترین منابعی که به معارضات همام با سعدی اشاره کرده‌اند و نیز دربردارندۀ متن این معارضات هستند عبارتند از: جنگ کتابخانۀ لالااسماعیل ترکیه، سفینۀ شمس حاجی و دست‌نویس کهن دیوان همام تبریزی. در پژوهش حاضر بر اساس متن این معارضات در نسخ نامبرده و به کمک روش آماری، تلاش شده تا با مقایسۀ حوزه‌های واژگان و نحو، شباهت‌ها و تفاوت‌های همام و سعدی در سرودن غزل برشمرده شود. در بخش واژگان ساخت‌های واژگانی هر واژه بررسی و مشخص شده که سعدی بیش از همام به انواع واژه و تنوّع و تازگی ساخت‌های واژگانی پرداخته است و در بخش نحو با بررسی ساختمان افعال، کاربرد حروف، رقص ضمیر، انواع حذف و جابه‌جایی‌های نحوی مشخص شده که ساختار‌های نحوی در غزل سعدی استحکام بیشتری دارند.

نگاهی انتقادی به شگردهای نوسازی تشبیه در باب پنجم گلستان سعدی و روضۀ ششم بهارستان جامی

سپیده اسکندری؛ هنگامه آشوری؛ مهرانگیز اوحدی

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 1-24

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.330623.1743

چکیده

تشبیه نخستین صورت بیانی از ابتدای دورۀ رشد و تکوین زبان و ادبیات فارسی بوده است. هر شاعری قصد داشته نسبت به پیشینیان، کلام خود را مخیل‌تر، متعالی‌تر و تازه‌تر جلوه بدهد که برای تحقق چنین امری، ناگزیر ... بیشتر تشبیه نخستین صورت بیانی از ابتدای دورۀ رشد و تکوین زبان و ادبیات فارسی بوده است. هر شاعری قصد داشته نسبت به پیشینیان، کلام خود را مخیل‌تر، متعالی‌تر و تازه‌تر جلوه بدهد که برای تحقق چنین امری، ناگزیر بوده تشبیهات مبتذل را نوسازی کند. در این پژوهش کوشیدهایم به این پرسش پاسخ دهیم که سعدی در باب پنجم گلستان و جامی در روضۀ ششم بهارستان برای نوسازی تشبیهات خود، از چه ابزاری بهره گرفته‌اند؟ به این منظور، با روش تحلیلی- توصیفی و بر اساس شواهد و قراین به‌دست آمده، نشان دادهایم که سعدی و جامی از ابزارِ تشبیه مشروط، تشبیه تفضیل و تشبیه مقید، تشبیه غریبِ بعید، تشبیه کنایی، تشبیه مرکب، تشبیه تسویه و تشبیه جمع، تشبیه و صور خیال مضاعف، تناسی تشبیه، به کار بردن مشبهٌ‌به‌ غیر معمول و ادات نادر برای نوسازی تشبیه و رفع ابتذال از آن بهره گرفته‌اند. تشبیه تسویه، به‌ویژه در نثر مسجع، می‌تواند به مثابۀ ابزاری باشد که شاعر می‌تواند همانند تشبیه جمع با آن تشبیه را نوسازی کند و مجالی برای سجع‌سازی فراهم آورد. با این که جامی قصد تتبع از طرز سعدی را داشته، اما همواره در این امر کامیاب نبوده است. زمانی که تشبیه حسی به تشبیه عقلی تبدیل، یا مشبه‌ٌبه غیرمعمول می‌شود، کلام سعدی همواره استوار و بدون ابهام است؛ اما کلام جامی دچار ابهام می‌شود. سعدی نیز گاهی در پیدا کردن وجه شبهی روشن برای تشبیه مرکب یا تشبیه تفضیل از نوع مرجوعٌ‌عنه درمانده است. روند شکل‌گیری صور خیال معمولاً با تشبیه شروع می‌شود و شاعر مجبور است برای ایجاد آشنایی‌زدایی، یکی از ارکان تشبیه را کنار بگذارد. استعاره نتیجۀ آشنایی‌زدایی از تشبیهی مبتذل شده است. تناسی تشبیه محملی برای آشنایی‌زدایی و بستری برای خلق استعاره‌ است. سعدی و جامی برای این که بتوانند کلام خود را از ابهام دور نگه دارند، کوشیده‌اند چندان از تشبیهات دور از ذهن یا بکر بهره نگیرند و در عوض از تشبیهات متقدمان آشنایی‌زدایی کرده‌اند.

تقابل‌سازی؛ الگوی طنزآفرینی سعدی در بوستان و گلستان

بهداد بیرانوند

دوره 11، شماره 2 ، شهریور 1401، ، صفحه 1-18

https://doi.org/10.22059/jlcr.2022.339664.1818

چکیده

طنز هنر زبانی انسان است که به وسیلۀ آن با ناهنجاری‏های فردی و اجتماعی مقابله می‌کند. مفهوم طنز در ادب کلاسیک فارسی با آنچه امروزه می‌بینیم متفاوت است؛ در ادب کلاسیک فارسی، طنز شکل تکامل‌یافتۀ هزل ... بیشتر طنز هنر زبانی انسان است که به وسیلۀ آن با ناهنجاری‏های فردی و اجتماعی مقابله می‌کند. مفهوم طنز در ادب کلاسیک فارسی با آنچه امروزه می‌بینیم متفاوت است؛ در ادب کلاسیک فارسی، طنز شکل تکامل‌یافتۀ هزل و هجو است که به مقاصد گوناگون پردازش شده است. سعدی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین سخنوران ادب فارسی توجه ویژه‌ای به طنز داشته و با بهره‌گیری از این ظرفیت زبانی و ادبی آثارش را دلاویزتر کرده است. طنز سعدی ترکیبی از «مطایبه»، «هزل» و «طنز به معنای امروزی» است و ضمن برخورداری از پشتوانۀ اخلاقی، نشأت گرفته از تجارب فراوان و نگاه خاص او به انسان و زندگی است. بررسی طنز در آثار سعدی نشان می‌دهد که آنچه بیش از همه مورد توجه سعدی قرار داشته و از آن بیشترین بهره‌ را برده، شیوه‌ای است که می‌توان آن را «تقابل‌سازی» نامید. در این شیوه آنچه منجر به ایجاد طنز می‌شود رویارویی دو شخصیت‌ با یکدیگر است. در پژوهش حاضر ضمن پرداختن به مفهوم طنز، شیوۀ «تقابل‌سازی» به عنوان شیوۀ خاص سعدی برای طنزآفرینی معرفی شده و انواع آن شامل: «طنز بر مبنای تقابل خانوادگی»، «طنز بر مبنای تقابل پیر و جوان»، «طنز بر مبنای تقابل پادشاه و گدا»، «طنز بر مبنای تقابل پادشاه و درویش»، «طنز بر مبنای تقابل معلم و شاگرد»، «طنز بر مبنای تقابل ابلیس و آدم»، «طنز بر مبنای تقابل حاکم و مجرم» و «طنز بر مبنای تقابل‌ مبتنی بر موقعیت» مورد بررسی قرار گرفته است.

تحلیل ساختار و لحن دو غزل از سعدی

پونه ناشر؛ عباسعلی وفایی

دوره 9، شماره 3 ، مهر 1399، ، صفحه 153-173

https://doi.org/10.22059/jlcr.2020.214703.516

چکیده

یکی از انواع ادب فارسی، ادب غنایی است که واجد وسیع‌ترین افق، در بیان عواطف و دریافت تجربه‌های عاطفی و حسی است. لحن رنگ‌آمیزی عاطفی کلام است و در غزل‌های سعدی، لحن‌های متنوعی به هم گره خورده‌اند. هم‌جواری ... بیشتر یکی از انواع ادب فارسی، ادب غنایی است که واجد وسیع‌ترین افق، در بیان عواطف و دریافت تجربه‌های عاطفی و حسی است. لحن رنگ‌آمیزی عاطفی کلام است و در غزل‌های سعدی، لحن‌های متنوعی به هم گره خورده‌اند. هم‌جواری این الحان، در انتقال پیام عاطفی گوینده نقش بسزایی دارد. عناصر شعری چون قالب شعر، وزن، هجاها، معنی واژه‌ها، ساختمان جمله‌ها و تصاویر توصیفی و صور خیال از عوامل شکل‌دهندۀ لحن محسوب می‌شوند. در هر اثری یک یا چند لحن وجود دارد و دریافت لحن یک اثر از چنان اهمیتی برخوردار است که درک پیام متن در گرو دریافت آن است. موضوع لحن به حوزۀ علم معانی مرتبط است زیرا بحث از اینکه لحن به مقتضای حال مخاطب است یا نه به آن حوزه بازمی‌گردد. هر کلامی، یک واحد زبانی محسوب می‌شود که انتقال‌دهندۀ پیامی، از گوینده به مخاطب است. برای آنکه انتقال به بهترین وجه انجام گیرد، ضروری است که کلام مطابق و مناسب با ارادۀ گوینده و انتظار مخاطب بیان شود. سعدی دشوارترین معانی را به ساده‌ترین شیوه بیان می‌کند تا متناسب با مخاطبان خود (مردم) سخن گفته باشد. آوردن معانی دشوار در قالب الفاظ ساده هنر سعدی است و دریافت آن معانی دشوار در گرو شناخت لحن سعدی است تا به جادوی وی پی ببریم. مقاله حاضر پژوهشی است برای شناخت لحنِ غزلیات سعدی که با استفاده از گزینش واژگان، تصویرهای مناسب، دقت در شیوۀ چینش آن‌ها، بهره‌گیری از تکرارها و هماهنگ کردن موسیقی کلام تحقق یافته است. مساعی نگارندگان در این بررسی بر آن است که با استخراج عناصر لحن ساز از متن، به لحن سعدی در دو غزل وی، دست یابد و در صورت گسترش عرصۀ پژوهش، دست‌یابی به اصول و پایه‌های سازندۀ لحن در سعدی ممکن خواهد شد؛ و نادیده گرفتن برخی از این عوامل سبب می‌گردد تا پیام گوینده به درستی دریافت نشود و شنونده را به خطا سوق دهد.

نقد و تحلیل تصویر استعاری در اشعار عربی سعدی

محمدامیر مشهدی؛ رضا رضایی؛ حسین اتحادی

دوره 7، شماره 1 ، تیر 1397، ، صفحه 201-220

https://doi.org/10.22059/jlcr.2018.66411

چکیده

سعدی از جمله سخنورانی است که علاوه بر زبان فارسی، اشعاری نیز در قالب‌های مختلف به زبان عربی سروده که نشان‌دهندۀ کمال مهارت و تسلط وی بر این زبان است. در این پژوهش، استعاره که مهم‌ترین مبحث در بلاغت به‌شمار ... بیشتر

روان‌شناسی عشق در غزل سعدی

نجمه نظری؛ راهله کمالی

دوره 6، شماره 1 ، خرداد 1396، ، صفحه 199-212

https://doi.org/10.22059/jlcr.2017.121407.184

چکیده

امروزه در حوزۀ مطالعات میان‌رشته‌ای، به ارتباط میان «روان‌شناسی» و «ادبیات» توجه بسیار می‌شود. آثار ادبی از سویی حاصل حالات روحی انسان است و از سوی دیگر، روح و روان انسان را می‌پرورد؛ ازاین‌رو ... بیشتر

تحلیل بلاغی اشعار عربی سعدی با نگاه به «تشبیه‌»

مصطفی کمالجو؛ الهام زارع

دوره 2، شماره 1 ، شهریور 1392، ، صفحه 77-96

https://doi.org/10.22059/jlcr.2013.35934

چکیده

سعدی ‌شیرازی از بزرگ‌ترین شاعران فارسی‌زبان است که بر زبان عربی هم مسلّط بوده است. با وجود تسلّط سعدی بر زبان عربی، اشعار عربی، بخش کوچکی از اشعار او را به خود اختصاص داده است. ولی همین‌ اشعار کم‌، نشان‌دهندۀ ... بیشتر

پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 12 (1402)

دوره 11 (1401)

دوره 10 (1400)

دوره 9 (1399)

دوره 8 (1398)

دوره 7 (1397)

دوره 6 (1396)

دوره 5 (1395)

دوره 4 (1394)

دوره 3 (1393)

دوره 2 (1392)

دوره 1 (1391)

کلیدواژه‌ها = سعدی

معارضات همام و سعدی از دیدگاه صرف و نحو

چکیده

نگاهی انتقادی به شگردهای نوسازی تشبیه در باب پنجم گلستان سعدی و روضۀ ششم بهارستان جامی

چکیده

تقابل‌سازی؛ الگوی طنزآفرینی سعدی در بوستان و گلستان

چکیده

تحلیل ساختار و لحن دو غزل از سعدی

چکیده

نقد و تحلیل تصویر استعاری در اشعار عربی سعدی

چکیده

روان‌شناسی عشق در غزل سعدی

چکیده

تحلیل بلاغی اشعار عربی سعدی با نگاه به «تشبیه‌»

چکیده