پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

هشت‌بهشت یکی از مثنوی‌های پنجگانه امیرخسرو دهلوی است که در جواب هفت‌پیکر نظامی سروده شده‌است. تشبیه نقش مهمی در تصویر‌سازی و آفرینش ادبی دارد. بحث در مورد تشبیه به شناخت بیشتر امیرخسرو کمک می‌کند. ... بیشتر هشت‌بهشت یکی از مثنوی‌های پنجگانه امیرخسرو دهلوی است که در جواب هفت‌پیکر نظامی سروده شده‌است. تشبیه نقش مهمی در تصویر‌سازی و آفرینش ادبی دارد. بحث در مورد تشبیه به شناخت بیشتر امیرخسرو کمک می‌کند. در این پژوهش، تشبیه در هشت‌بهشت از همه جهات مورد بررسی قرار گرفته‌است و در پایان هر مبحث، آمار کمی آن نیز ارائه شده‌است. هدف پژوهش این است که نشان دهیم امیرخسرو دهلوی چگونه از تشبیه در هشت‌بهشت استفاده کرده‌است و انواع تشبیه را در این کتاب به کار برده‌است و به چه میزان موفق بوده‌است. این جستار نشان می‌دهد که امیرخسرو دهلوی در بحث مشبه از موضوعاتی مانند انسان و متعلقات آن از قبیل اجزای بدن و مصنوعات انسانی، مکان‌ها بیشتر بهره برده‌است. از عناصری مانند طبیعت، اجرام آسمانی، اشیا و مفاهیم انتزاعی به عنوان مشبه‌به استفاده کرده‌است. نتایج حاصل از بررسی ساختار تشبیه نشان می‌دهد که دهلوی از تشبیهات مرسل، مجمل، حسی به حسی و مفرد به مفرد نسبت به سایر حالت‌ها بیشتر استفاده‌برده‌است. وجه‌شبه هم مورد بررسی قرار‌گرفت که مشخص شد، مهم‌ترین موضوعات و صفاتی که به عنوان وجه‌شبه مد‌نظر شاعر بوده‌است، شامل: سرعت، رنگ، زیبایی و شکل ظاهری هستند. در ادامه بحث تحقیقی و غیرتمثیلی بودن وجه‌شبه‌ها را نیز بررسی کرده‌ایم که نشان می‌دهد، تشبیهات بیشتر از نوع تحقیقی هستند. تشبیهات تمثیلی هم کاربرد کمی دارند و اغلب غیر‌تمثیلی هستند. در پایان به بحث آمیختگی تشبیه با برخی دیگر از صورخیال پرداختیم. در این مثنوی تشبیه با صوری همانند استعاره، کنایه، تلمیح و اسطوره و سپس به زاویه تشبیه و تشبیهات تازه این مثنوی هم اشاره‌شده‌است.

مشاهده مقاله

نگاهی انتقادی به شگردهای نوسازی تشبیه در باب پنجم گلستان سعدی و روضۀ ششم بهارستان جامی

سپیده اسکندری؛ هنگامه آشوری؛ مهرانگیز اوحدی

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 1-24

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.330623.1743

چکیده

تشبیه نخستین صورت بیانی از ابتدای دورۀ رشد و تکوین زبان و ادبیات فارسی بوده است. هر شاعری قصد داشته نسبت به پیشینیان، کلام خود را مخیل‌تر، متعالی‌تر و تازه‌تر جلوه بدهد که برای تحقق چنین امری، ناگزیر ... بیشتر تشبیه نخستین صورت بیانی از ابتدای دورۀ رشد و تکوین زبان و ادبیات فارسی بوده است. هر شاعری قصد داشته نسبت به پیشینیان، کلام خود را مخیل‌تر، متعالی‌تر و تازه‌تر جلوه بدهد که برای تحقق چنین امری، ناگزیر بوده تشبیهات مبتذل را نوسازی کند. در این پژوهش کوشیدهایم به این پرسش پاسخ دهیم که سعدی در باب پنجم گلستان و جامی در روضۀ ششم بهارستان برای نوسازی تشبیهات خود، از چه ابزاری بهره گرفته‌اند؟ به این منظور، با روش تحلیلی- توصیفی و بر اساس شواهد و قراین به‌دست آمده، نشان دادهایم که سعدی و جامی از ابزارِ تشبیه مشروط، تشبیه تفضیل و تشبیه مقید، تشبیه غریبِ بعید، تشبیه کنایی، تشبیه مرکب، تشبیه تسویه و تشبیه جمع، تشبیه و صور خیال مضاعف، تناسی تشبیه، به کار بردن مشبهٌ‌به‌ غیر معمول و ادات نادر برای نوسازی تشبیه و رفع ابتذال از آن بهره گرفته‌اند. تشبیه تسویه، به‌ویژه در نثر مسجع، می‌تواند به مثابۀ ابزاری باشد که شاعر می‌تواند همانند تشبیه جمع با آن تشبیه را نوسازی کند و مجالی برای سجع‌سازی فراهم آورد. با این که جامی قصد تتبع از طرز سعدی را داشته، اما همواره در این امر کامیاب نبوده است. زمانی که تشبیه حسی به تشبیه عقلی تبدیل، یا مشبه‌ٌبه غیرمعمول می‌شود، کلام سعدی همواره استوار و بدون ابهام است؛ اما کلام جامی دچار ابهام می‌شود. سعدی نیز گاهی در پیدا کردن وجه شبهی روشن برای تشبیه مرکب یا تشبیه تفضیل از نوع مرجوعٌ‌عنه درمانده است. روند شکل‌گیری صور خیال معمولاً با تشبیه شروع می‌شود و شاعر مجبور است برای ایجاد آشنایی‌زدایی، یکی از ارکان تشبیه را کنار بگذارد. استعاره نتیجۀ آشنایی‌زدایی از تشبیهی مبتذل شده است. تناسی تشبیه محملی برای آشنایی‌زدایی و بستری برای خلق استعاره‌ است. سعدی و جامی برای این که بتوانند کلام خود را از ابهام دور نگه دارند، کوشیده‌اند چندان از تشبیهات دور از ذهن یا بکر بهره نگیرند و در عوض از تشبیهات متقدمان آشنایی‌زدایی کرده‌اند.

تصویر پردازی هنری در شعر حسین بن ضحاک (بررسی موردی خمریات)

محسن محمدی؛ محمد ابراهیم خلیفه شوشتری

دوره 11، شماره 2 ، شهریور 1401، ، صفحه 83-100

https://doi.org/10.22059/jlcr.2022.342234.1838

چکیده

تصویر‌پردازی که تجلی اندیشه و احساسات درونی شاعر است، در نقد ادبی، جایگاه ویژه‌ای دارد و آن از ارکان اصلی یک اثر ادبی است. تصاویر ادبی در عصر عباسی از جایگاه والایی برخوردار بوده، زیرا اشعار، از تصاویر ... بیشتر تصویر‌پردازی که تجلی اندیشه و احساسات درونی شاعر است، در نقد ادبی، جایگاه ویژه‌ای دارد و آن از ارکان اصلی یک اثر ادبی است. تصاویر ادبی در عصر عباسی از جایگاه والایی برخوردار بوده، زیرا اشعار، از تصاویر ادبی زنده و پویایی که با حیات عصر پیوند خورده بود، سرشار است. حسین بن ضحاک، ملقّب به خلیع، از شعرای ایرانی‌تبار و عربی سرای عصر عباسی اول بود که به تأسی از فرهنگ ایران باستان و یونان، توانست با استفاده از تصاویر بدیع به ابداع در شیوه بیان بپردازد. این ابداعات که از گستردگی خیال و احساس عمیق و تراکم تصویری برخوردار است، حضور بارزی در تصویر‌پردازی‌های شاعر دارد. در پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی، بلاغت تصویر در خمریات حسین بن ضحاک مورد بررسی قرار گرفته است، نتایج پژوهش حاکی از آن است که حسین بن ضحاک با استفاده از تصاویری مانند: استعاره، تشبیه و تشخیص که نقش بارزی در تصویرآفرینی‌های شعری او دارند، توانسته با نوآوری و بهره‌گیری از جنبه‌های بصری و وهمی و با استفاده از طبیعت جامد و متحرک، تصاویر زنده و پویایی از خمر ارائه نماید و بی‌آنکه به تکلف و تصنع بگراید، احساسات حقیقی خود را به مخاطب منتقل نماید. گویی که خمر در شعر شاعر، تصویری از زندگی و زندگی چیزی جز خمر نیست، در‌حقیقت خمر، تصویری از آغاز بی انتها در شعر شاعر است که به معنویات و نورالأنوار ختم می شود، ویژگی بارزی که در شعر شعرای دیگر چندان مشهود نیست؛ زیرا تصاویر خمری در اشعار شعرای عباسی بیشتر به محسوسات و لذت و کام‌جویی حاصل از آن خلاصه شده است و از حقایق روحانی و ماورایی تهی است. بنابراین با توجه به اینکه حسین بن ضحاک به دقت و با نوآوری در بیان شعری، توانسته نقش‌آفرینی کند و خمر را با جلوه‌های معنوی و روحانی پیوند بزند و تصاویر ادبی متفاوتی را خلق نماید، قابل توجه است.

پژوهشی جدید در مبحث اضافه سمبلیک

سید علی سهراب نژاد

دوره 10، شماره 1 ، خرداد 1400، ، صفحه 89-112

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.309448.1537

چکیده

اضافه سمبلیک یکی از مهمترین و زیباترین جلوههای بیانی است که به یاری آن برخی از آثار ادبی، جذّابیّت خاصّی یافتهاند. ادیبان پارسیزبان از همان آغاز تا کنون از این گونة بیانی به نیکوترین شیوه ... بیشتر اضافه سمبلیک یکی از مهمترین و زیباترین جلوههای بیانی است که به یاری آن برخی از آثار ادبی، جذّابیّت خاصّی یافتهاند. ادیبان پارسیزبان از همان آغاز تا کنون از این گونة بیانی به نیکوترین شیوه بهره برده‌اند. در این نوع اضافه، افراد و موجودات در دارا بودن برخی از کنشها و ویژگیها، آنقدر خاص و بی‌همتا هستند که گویی آن ویژگیها و کنشها فقط با وجود آنان برای مردم قابل شناخت می‌شود و آنان، سمبل و نماد برای آن به حساب میآیند. در اضافة سمبلیک، نام فرد، حیوان یا چیزی آورده، سپس عملکرد ویژه یا شگردش به آن اضافه میشود؛ به عبارت دیگر مضاف، سمبل یا نشانة مضافٌالیه است. مثلاً در دو ترکیبِ”میزان عدالت“ و ”صبح امید“، ”میزان“ سمبل و نماد برای عدالت و ”صبح“ سمبل برای امید است. برخی از نویسندگان، اضافه سمبلیک را صِرفاً نوعی اضافه تشبیهی به حساب آوردهاند؛ البتّه نگارندة این پژوهش با نقد و تحلیل این نظریّه، به این نکته پی برده که اضافه سمبلیک با توجه به شیوههای کاربردش در شعر و نثر فارسی به چهار گونه پدیدار میشود. در این تحقیق اضافة سمبلیک از نظر ماهیّت، ارتباط آن با صُور خیالی و موارد مشابه و تقسیم‌بندی انواع آن از نظر مصداق و نیز از نظر دستوری-بیانی به گونهای جامع و به روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی و کاوش قرار گرفتهاست و زیباترین اضافههای سمبلیک از شاعران گوناگون در دورههای مختلف آورده شدهاست

تحلیل و بررسی تصاویر تشبیهی در اسرارالتوحید

مریم نافلی شهرستانی؛ حسین آقاحسینی

دوره 6، شماره 2 ، دی 1396، ، صفحه 203-221

https://doi.org/10.22059/jlcr.2017.65533

چکیده

اسرارالتوحید از کتاب‌های منثور عرفانی است که ساختارهای مختلف تشبیهی در آن دیده می‌‌شود. تشبیه در این اثر، بیشتر به‌صورت فشرده است. این تشبیهات که اغلب از نوع تصاویر عمقی است، مشابهت‌‌های فراوانی ... بیشتر

نقد و تحلیل تشبیه در نفثة‌المصدور

محمدامیر مشهدی؛ حسین اتحادی؛ عبدالله واثق عباسی

دوره 4، شماره 1 ، خرداد 1394، ، صفحه 1-21

https://doi.org/10.22059/jlcr.2015.56692

چکیده

شهاب‌الدین محمد زیدری نسوی، صاحب کتاب نفثةالمصدور، به عنوان یکی از نویسندگان بزرگ و صاحب سبک نثر فنی و مصنوع، از آرایه‌های بدیعی و بیانی برای آرایش کلام خود بهرة زیادی برده است. وی بهویژه ... بیشتر

تحلیل بلاغی اشعار عربی سعدی با نگاه به «تشبیه‌»

مصطفی کمالجو؛ الهام زارع

دوره 2، شماره 1 ، شهریور 1392، ، صفحه 77-96

https://doi.org/10.22059/jlcr.2013.35934

چکیده

سعدی ‌شیرازی از بزرگ‌ترین شاعران فارسی‌زبان است که بر زبان عربی هم مسلّط بوده است. با وجود تسلّط سعدی بر زبان عربی، اشعار عربی، بخش کوچکی از اشعار او را به خود اختصاص داده است. ولی همین‌ اشعار کم‌، نشان‌دهندۀ ... بیشتر

پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 12 (1402)

دوره 11 (1401)

دوره 10 (1400)

دوره 9 (1399)

دوره 8 (1398)

دوره 7 (1397)

دوره 6 (1396)

دوره 5 (1395)

دوره 4 (1394)

دوره 3 (1393)

دوره 2 (1392)

دوره 1 (1391)

کلیدواژه‌ها = تشبیه

تحلیل تشبیه در مثنوی هشت بهشت امیرخسرو دهلوی

چکیده

نگاهی انتقادی به شگردهای نوسازی تشبیه در باب پنجم گلستان سعدی و روضۀ ششم بهارستان جامی

چکیده

تصویر پردازی هنری در شعر حسین بن ضحاک (بررسی موردی خمریات)

چکیده

پژوهشی جدید در مبحث اضافه سمبلیک

چکیده

تحلیل و بررسی تصاویر تشبیهی در اسرارالتوحید

چکیده

نقد و تحلیل تشبیه در نفثة‌المصدور

چکیده

تحلیل بلاغی اشعار عربی سعدی با نگاه به «تشبیه‌»

چکیده