پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

تشبیه نخستین صورت بیانی از ابتدای دورۀ رشد و تکوین زبان و ادبیات فارسی بوده است. هر شاعری قصد داشته نسبت به پیشینیان، کلام خود را مخیل‌تر، متعالی‌تر و تازه‌تر جلوه بدهد که برای تحقق چنین امری، ناگزیر ... بیشتر تشبیه نخستین صورت بیانی از ابتدای دورۀ رشد و تکوین زبان و ادبیات فارسی بوده است. هر شاعری قصد داشته نسبت به پیشینیان، کلام خود را مخیل‌تر، متعالی‌تر و تازه‌تر جلوه بدهد که برای تحقق چنین امری، ناگزیر بوده تشبیهات مبتذل را نوسازی کند. در این پژوهش کوشیدهایم به این پرسش پاسخ دهیم که سعدی در باب پنجم گلستان و جامی در روضۀ ششم بهارستان برای نوسازی تشبیهات خود، از چه ابزاری بهره گرفته‌اند؟ به این منظور، با روش تحلیلی- توصیفی و بر اساس شواهد و قراین به‌دست آمده، نشان دادهایم که سعدی و جامی از ابزارِ تشبیه مشروط، تشبیه تفضیل و تشبیه مقید، تشبیه غریبِ بعید، تشبیه کنایی، تشبیه مرکب، تشبیه تسویه و تشبیه جمع، تشبیه و صور خیال مضاعف، تناسی تشبیه، به کار بردن مشبهٌ‌به‌ غیر معمول و ادات نادر برای نوسازی تشبیه و رفع ابتذال از آن بهره گرفته‌اند. تشبیه تسویه، به‌ویژه در نثر مسجع، می‌تواند به مثابۀ ابزاری باشد که شاعر می‌تواند همانند تشبیه جمع با آن تشبیه را نوسازی کند و مجالی برای سجع‌سازی فراهم آورد. با این که جامی قصد تتبع از طرز سعدی را داشته، اما همواره در این امر کامیاب نبوده است. زمانی که تشبیه حسی به تشبیه عقلی تبدیل، یا مشبه‌ٌبه غیرمعمول می‌شود، کلام سعدی همواره استوار و بدون ابهام است؛ اما کلام جامی دچار ابهام می‌شود. سعدی نیز گاهی در پیدا کردن وجه شبهی روشن برای تشبیه مرکب یا تشبیه تفضیل از نوع مرجوعٌ‌عنه درمانده است. روند شکل‌گیری صور خیال معمولاً با تشبیه شروع می‌شود و شاعر مجبور است برای ایجاد آشنایی‌زدایی، یکی از ارکان تشبیه را کنار بگذارد. استعاره نتیجۀ آشنایی‌زدایی از تشبیهی مبتذل شده است. تناسی تشبیه محملی برای آشنایی‌زدایی و بستری برای خلق استعاره‌ است. سعدی و جامی برای این که بتوانند کلام خود را از ابهام دور نگه دارند، کوشیده‌اند چندان از تشبیهات دور از ذهن یا بکر بهره نگیرند و در عوض از تشبیهات متقدمان آشنایی‌زدایی کرده‌اند.

علمی-پژوهشی

منطق تعامل در روایت‌های سیاسی-اخلاقی کلاسیک فارسی: آداب معاشرت و فاصله‌گزینی

چنور زاهدی؛ پارسا یعقوبی جنبه سرایی

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 25-46

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.327009.1702

چکیده

کتابهای سیاسی-اخلاقی فارسی دستهای از سیاستنامهها هستند که وجوهی از آداب اجتماعی را به شکل مستقیم برای مخاطب/ شنونده تجویز کرده یا به شکلی ضمنی با وی در میان میگذارند؛ به عبارتی دیگر، این آثار ... بیشتر کتابهای سیاسی-اخلاقی فارسی دستهای از سیاستنامهها هستند که وجوهی از آداب اجتماعی را به شکل مستقیم برای مخاطب/ شنونده تجویز کرده یا به شکلی ضمنی با وی در میان میگذارند؛ به عبارتی دیگر، این آثار منبعی برای انواع آداب و الگویی برای شیوه تنظیم فاصله و فضای اجتماعی در میان مردم است. در این نوشتار وجوه فاصلهگزینی مذکور با تکیه بر حوزهها و موضوعات آداب معاشرت همچون سخنگفتن و سخنشنیدن، تغذیه و خوراک، پوشش و خلعت ، نشست و برخاست و دوستی و دشمنی در شش اثر کلیدی سیاسی-اخلاقی فارسی دلالتیابی و تفسیر شده است. نتیجه نشان میدهد همه ی حوزه ها و موضوعات مورد بررسی، مبتنی بر ایجاد فاصله و رعایت نظم از پیش تثبیت شده یا قاعده های طبیعی نمایانده شده موجود است که در هر کدام از حوزه ها با نشانگانی خاص بازنمایی شده است.در موضوع سخن گفتن ، سخنان طبقۀ فرادست همچون ملوک و حکیمان را فارغ از موضوع سخن به مثابه ی پند و حکمت می داند و شنیدن آن را موهبتی مشروعیت آور تلقی می کنند. در آداب تغذیه از سفره‌های پر تکلف طبقه فرادست مثال می آورد که به مثابه ی مصرف نمایشی می خواهند فاصله خود را با بقیه حفظ کنند. آداب پوشش و خلعت نیز به شکلی نشاندار در خدمت تمایز طبقاتی و فاصله گزینی اجتماعی است. در آداب نشست و برخاست فاصله گزینی مبتنی بر مدیریت بدن است طبقۀ بالا با بدنی آزاد و رها عمل می کنند در حالی که سطوح پایین تر با دو زانو نشستن، آرام آرام حرف زدن و غیره فاصلۀخود را با طبقه بالادست رعایت می کنند. در آداب دوستی و دشمنی هم که بخشی از آداب معاشرت است، رعایت فاصله با دشمن در هر حال ضروری است و عدم رعایت آن سبب خسران و زوال است. بنا به الگوی معرفتی جهان کلاسیک و اشرافیت اعتقادی-اجتماعی منضم به آن، همۀ حوزهها و موضوعات مذکور به شکلی نشاندار در خدمت تمایز و ایجاد فاصلۀ سلسلهمراتبی است. در این آثار چه گزارههای تجویزی چه روایتهای داستانی مخاطب/شنونده را به انضباط طبقاتی دعوت کرده، آن را به مثابۀ شکلی از سنّت یا وجهی از عقلانیت فرض میکنند. چنین فراخوانیای خود به خود، انضباط مذکور را به منابع مشروعیت گره میزند.

علمی-پژوهشی

غم غربت و کودکی و نوجوانی در دیوان دانش مشهدی

عباس صالحیان کبیر؛ سید حسین شهاب رضوی؛ عزیزالله توکلی کافی‌آبادی

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 47-64

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.326037.1691

چکیده

هدف این پژوهش بررسی غم غربت و کودکی و نوجوانی در دیوان میررضی شاعر سرشناس قرن یازدهم در دوران حکومت سلسله صفویه است. دودمانی که با شرایطی که بوجود آورد، بسیاری از شاعران آن روزگار را به مهاجرت به هندوستان ... بیشتر هدف این پژوهش بررسی غم غربت و کودکی و نوجوانی در دیوان میررضی شاعر سرشناس قرن یازدهم در دوران حکومت سلسله صفویه است. دودمانی که با شرایطی که بوجود آورد، بسیاری از شاعران آن روزگار را به مهاجرت به هندوستان و تجربه دوری از وطن واداشت. غم غربت به عنوان یک حالت روان‌شناختی زمانی روی می‌دهد که انسان با فقدان عنصری مادی یا معنوی دچار پریشانی و خلاء روانی گردد. دلیل این حس نوستالژیک که همراه با حسرت نسبت به وقایع و اتفاقات گذشته است؛ می‌تواند دلایل گوناگونی از جمله دوری از وطن، یادآوری گذشته‌های خوب، شور و نشاط جوانی، از دست دادن عزیزان خود یا دیگر اتفاقات شیرین زندگی در گذشته باشد. با توجه به مهاجرت اجباری شاعر به خطه هندوستان و دوری از وطن این احساس عاطفی غربت و یادآوری دوران جوانی به شعر او حال و هوای احساسی‌تری بخشیده و حس تعلق به موطن و زادگاه را برجسته کرده است. مفهوم وطن در شعر او اگرچه فراتر از شهر و روستای زادگاه است اما رویکرد او به وطن تماماً جنبه خاطرات فردی دارد و از احساس و خاطره جمعی و نوستالژی اجتماعی در دیوان او موردی مشاهده نمی‌شود. آنچه احساسات او را بر می انگیزد، خاطرات خوش گذشته از زندگی در ایران و حسرت دوری از خاک وطن و اشتیاق فراوان او در بازگشت به وطن و سرزمین آرزوهاست. روشی که در این پژوهش اتخاذ گردیده، توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر ارزیابی کمی است. به این گونه که با مطالعه و گزینش اشعار بر اساس موضوع مورد بحث، طرز بیان و نحوه پرداخت او به غم غربت و خاطرات کودکی و نوجوانی مورد بررسی قرار می‌گیرد. مهاجرت و تبعاتی که می‌تواند در دوران میانسالی و کهنسالی گریبانگیر هر فردی باشد در اشعار میررضی دیده و بدان پرداخته شده است. یادکرد گذشته در شعر او به زیباترین تصاویر ممکن با بضاعت شاعر، رخ نموده و البته که تحسر و دریغ اندوهناکی نیز دارد که مخاطب شاعر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در فرجام به این نتیجه می‌رسیم که میررضی در شعر خود با پرداختن به غم غربت و حسرت ناشی از دوری از وطن، بخش قابل توجهی از تعابیر شعری خود را به آنها اختصاص و تجربیاتی را که کاملاً هم فردی است در شعر خویش بازتاب بخشیده است. شناخت شاعرانی از این طبقه بخشی از فرهنگ ملی ماست و دقت نظر در آثار آنان در ارائه یک تصویر واضح از عصر شاعر بسیار سودمند تواند بود.

علمی-پژوهشی

تحلیل متنی پرنده من اثر فریبا وفی از دیدگاه کدهای پنج گانه نشانه‌شناختی رولان بارت

ولی‌ غلامی؛ پیام بابایی

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 65-84

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.326347.1695

چکیده

پژوهش پیش رو به بررسی تحلیلی رمان تحسین شده پرندۀ من اثر فریبا وفی میپردازد. رویکرد نظری اتخاذ شده در مطالعه حاضر بر پایه تحلیل متنی و سنخشناسی ادبی در تفکر منتقد ادبی فرانسوی رولان بارت بنا شده ... بیشتر پژوهش پیش رو به بررسی تحلیلی رمان تحسین شده پرندۀ من اثر فریبا وفی میپردازد. رویکرد نظری اتخاذ شده در مطالعه حاضر بر پایه تحلیل متنی و سنخشناسی ادبی در تفکر منتقد ادبی فرانسوی رولان بارت بنا شده است. بدین منظور، اس/زد اثر مهم و تاثیرگذار بارت به عنوان مبنای نظری و شیوه روششناسی در تحقیق حاضر نقش مهمی ایفا میکند. در تحلیل متنی بر این پایه، نشانهشناسی ادبی مفهومی کلیدی به شمار میرود. این رویکرد نشانهشناختی به عنوان یکی از اولین نمونههای تحلیل پساساختارگرایانه توسط بارت با ارائه رمزگان پنج‌گانهی کنشی، هرمنوتیکی، معنایی، نمادین و فرهنگی تاسیس میشود. نتیجهی این‌گونه تحلیل متنی تعریف «متون خواندنی و نوشتنی» است که میتوان از آن به عنوان سنخشناسی ارزشی یاد کرد. متون خواندنی که اغلب متونی رئالیست هستند، امکان تحلیل و تفسیر را در خواننده به حداقل میرسانند. این در حالی است که متون نوشتنی یا به عبارتی متون نوگرا، به مخاطبی فعال در پروسهی تفسیر متن نیازمند است. بررسی رمزگان پنج‌گانه در متون نوشتنی موجب شناخت تفاسیر گوناگون خوانندگان مختلف از فرهنگهای متفاوت میشود و از طرفی این بررسی عیار متون خواندنی را نیز از ساحتی ارزشی مشخص میکند. علاوه بر این، با اهتمام به مفهوم «اسلوب نوشتار» مطرح شده در درجه صفر نوشتار اثر شناخته شده بارت، بررسی پرندۀ من از ساحتی روایتشناختی صورت میگیرد که منجر به اطلاق مفهومی سنخشناسانه به رمان مذکور خواهد شد. در این پژوهش رمان وفی با بهکارگیری رمزگان نشانهشناختی پنج‌گانه و اسلوب نوشتار مؤلف مورد تحلیل متنی قرار گرفته است و از این رو به اطلاق طبیعتی خواندنی به این اثر معاصر منتج شده است. روش بهکار رفته در مطالعه حاضر بدین گونه است که با انتخاب قطعات مختلف از جایجای متن رمان پرندۀ من و بررسی آنها بر مبنای رمزگان پنج‌گانه نشانهشناختی سعی بر اثبات اطلاق مفهوم متن خواندنی به این رمان شده است. تعدد رمزگان کنشی و هرمنوتیکی در متن پرندۀ من، جایگاه مؤلف و قالب روایی داستان، این اثر را به متنی خواندنی که نیازمند خوانندهای منفعل است تبدیل میکند.

علمی-پژوهشی

تحلیل انتقادی نمادپردازی در مجموعه شعر نافه فریدون توللی

سمانه منصوری آلهاشم؛ علیرضا امیدبخش

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 85-103

https://doi.org/10.22059/jlcr.2022.337241.1797

چکیده

بیان تجربه‌ای فراتر از تجربۀ معمول حیات، ماهیتی حقیقی، اما تعریفناپذیر به کلام میدهد که انتقالش به مخاطب، تنها با یاریگرفتن از قابلیت دنیای نامتناهی کلمات و ظرفیت‌ نهفته در حلقۀ معنایی ... بیشتر بیان تجربه‌ای فراتر از تجربۀ معمول حیات، ماهیتی حقیقی، اما تعریفناپذیر به کلام میدهد که انتقالش به مخاطب، تنها با یاریگرفتن از قابلیت دنیای نامتناهی کلمات و ظرفیت‌ نهفته در حلقۀ معنایی تنیده شدۀ اطراف آن، ممکن میگردد و اینگونه کلام تعریفناپذیر در فضای نمادین پرورده میشود و قابلیت بازگویی مییابد. با نگاهی گذرا بر آیین، سنتها و عقاید و ادبیات ملل مختلف، زندگی بشر را سرشار از نماد و نمادگرایی میبینیم؛ از آنجاکه نمیتوان اثر هنری را متمایز از محیط اطراف خویش تصور کرد، لذا کاربرد گستردۀ نماد در ادبیات که تصویرگر جوانب گوناگون زندگی بشر است، دور از ذهن بهنظر نمیآید. در پژوهش حاضر با نگاهی به اشعار فریدون توللی در مجموعۀ نافه از دریچۀ نمادپردازی، ضمن بیان کارکردهای نماد و کلام نمادین، سعی بر این است که با وجود اذعان شاعر بر به‌کار نبستن نماد در اشعارش و تصریح جمعی از پژوهشگران به نمادگریزی در اشعار او، نشانههای بارز نمادپردازی در کلام وی آشکار گردد و با برجستهکردن کاربردهای نمادین، افقهای روشنی پیش روی مخاطبان و علاقه‌مندان به ادبیات، بهویژه اشعار وی قرار گیرد، از این ‌رو، در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، افزون بر بیان این نکته که توللی علاوه بر مسایل سیاسی- اجتماعی، در بیان مفاهیم تغزلی نیز از نماد بهره گرفته است، به تشریح این مسئله پرداختهایم که گرایش به کاربرد نماد در آثار ادبی همواره از جنبۀ خودآگاه ذهن سرچشمه نمیگیرد و نگارنده پیوسته آگاهانه درصدد کاربرد نماد برنمیآید که به‌قطع بتواند از کاربردش مانع شود؛ لذا توللی و آثارش نیز از این امر مستثنا نیستند؛ چنانکه نگاهی به نمادهای این مجموعه بهروشنی بیانگر این موضوع است؛ بهویژه نمادهای شخصی و خصوصی که تنها به خود شاعر اختصاص دارد و ساخته و پرداختۀ ذهن او و در عین حال بازگوکنندۀ افکار و اندیشههای نابی که ناخواسته شکل نمادین به خود گرفته است.

علمی-پژوهشی

چالش گفتمانی در بازتعریف هویت زنانه در شازده احتجاب

شهناز ولی پور هفشجانی

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، صفحه 105-127

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.329845.1735

چکیده

زن یکی از محوری‌ترین مباحث اجتماعی و نیز از سوژه‌های اصلی ادبیات داستانی بعد‌‌ از مشروطه است. در گفتمان سنتی هویت تثبیت شده‌ای برای زن تعریف شده‌ بود، که بعد از ورود مدرنیته به ایران به ‌چالش ‌کشیده‌ ... بیشتر زن یکی از محوری‌ترین مباحث اجتماعی و نیز از سوژه‌های اصلی ادبیات داستانی بعد‌‌ از مشروطه است. در گفتمان سنتی هویت تثبیت شده‌ای برای زن تعریف شده‌ بود، که بعد از ورود مدرنیته به ایران به ‌چالش ‌کشیده‌ شد؛ خصوصاً در دورۀ پهلوی دوم، طرح مباحث جدیدی چون برابری زن‌ و مرد، آزادی ‌زن، لزوم مدرن و امروزی‌بودن و ایفای نقش اجتماعی زنان، چالشی جدی در جامعۀ سنتی و مردسالار ایران درخصوص بازتعریف هویت زن ایجاد‌ کرد. در این پژوهش که با بهره‌گیری از رویکرد تحلیل گفتمان لاکلا و موفه خصوصاً در بحث هویت انجام شده، با‌ درنظرداشتن مؤلفه‌های سنتی هویت زن، چالش دو گفتمان سنتی و مدرن در تعریف جدید از هویت زن مطلوب بر اساس داستان شازده ‌احتجاب هوشنگ گلشیری بررسی‌ شده ‌است. بررسی نشان می‌دهد که گفتمان حاکم در دورۀ پهلوی دوم آزادی زن و مدرن بودن را به گونه‌ای تعریف کرده که به جای منجرشدن به ایفای نقش فعال اجتماعی زنان به برهنگی اجتماعی منجر شده است و برای تثبیت مولفه برهنگی آن را با آراستگی و زیبایی زن معادل شمرده است. همچنین آموختن سواد و دانش که از نتایج اپیستمه‌های علم‌گرایی و آزادی در گفتمان مدرن است به نحوی بازتعریف شده که به جای رشد تفکر و آگاهی زنان صرفا موجب خدمت مطلوب‌تر به همسر و خانواده شود. در مجموع گفتمان تلفیقی جدید با تأکید بر نقشهای جنسیتی سنتی و حفظ مؤلفه‌های مبتنی بر دیدگاه فرودستی و نگاه ابزاری به زن، دال‌های سیالی از گفتمان مدرن را به گونه‌ای باز‌تعریف کرده و به خدمت‌ گرفته ‌است که با وجود ظاهر فریبنده و امروزی آن، عملاً رویکرد استثمارگرانه‌تری از گفتمان سنتی را درپی داشته‌ است. در نهایت می‌توان گفت زن مطلوب در این گفتمان زنی است: ظریف، بزک کرده، آداب دان، و باسواد و این‌ همه زمانی ارزشمند است که در خدمت مرد برای ایفای هرچه بهتر وظایف سنتی جنسیتی به کار گرفته ‌شود.

پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 13 (1403)

دوره 12 (1402)

دوره 11 (1401)

دوره 10 (1400)

دوره 9 (1399)

دوره 8 (1398)

دوره 7 (1397)

دوره 6 (1396)

دوره 5 (1395)

دوره 4 (1394)

دوره 3 (1393)

دوره 2 (1392)

دوره 1 (1391)

دوره و شماره: دوره 11، شماره 3 - شماره پیاپی 27، آذر 1401، صفحه 1-127

نگاهی انتقادی به شگردهای نوسازی تشبیه در باب پنجم گلستان سعدی و روضۀ ششم بهارستان جامی

چکیده

منطق تعامل در روایت‌های سیاسی-اخلاقی کلاسیک فارسی: آداب معاشرت و فاصله‌گزینی

چکیده

غم غربت و کودکی و نوجوانی در دیوان دانش مشهدی

چکیده

تحلیل متنی پرنده من اثر فریبا وفی از دیدگاه کدهای پنج گانه نشانه‌شناختی رولان بارت

چکیده

تحلیل انتقادی نمادپردازی در مجموعه شعر نافه فریدون توللی

چکیده

چالش گفتمانی در بازتعریف هویت زنانه در شازده احتجاب

چکیده