پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت

دگردیسی کنش در ترس و لرز غلامحسین ساعدی با تکیه بر نظریۀ عمل پیر بوردیو

شیرزاد طایفی؛ محمّد شیخ الاسلامی

دوره 13، شماره 1 ، خرداد 1403، ، صفحه 81-102

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.328899.1728

چکیده

از جمله ابزارهای پژوهشگر حوزۀ ادبی، نقدِ جامعه‌شناختی است که به کمک آن می‌تواند جهان متن را تحلیل کند و از رهگذار آن به انکشاف معنا دست یابد. در این پژوهش، برآنیم به روش تحلیل کیفی و با تکیه بر مطالعات ... بیشتر از جمله ابزارهای پژوهشگر حوزۀ ادبی، نقدِ جامعه‌شناختی است که به کمک آن می‌تواند جهان متن را تحلیل کند و از رهگذار آن به انکشاف معنا دست یابد. در این پژوهش، برآنیم به روش تحلیل کیفی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای و بر مبنای نظریۀ عمل یا کنش پیر بوردیو قصه‌های شش‌گانۀ ترس و لرز غلامحسین ساعدی را بازخوانی کنیم. در هر قصه تلاش کردیم به صورت مجزّا عادت‌واره، سرمایه، موقعیت هر شخصیت در میدان مورد نظر و روابط ایشان را بررسی کنیم. دستاوردهای پژوهش نشان می‌دهد: 1. فقر و کمبود سرمایۀ فرهنگی و اقتصادی مهم‌ترین عامل برای ایجاد و گسترش خرافه، ترس و به ویژه تحمیل آن به عنوان عادت‌وارۀ اهالی آبادی است. 2. یکی از عادت‌واره‌های برجستۀ اهالی ترس و انفعال است که به طرق مختلف آن را دائماً بازتولید می‌کنند و به نسل بعدی انتقال می‌دهند 3. با وجود کمبود و فقر سرمایه، اهالی سعی می‌کنند موقعیت خود را در میدان حفظ و حتی برای ارتقای آن تلاش کنند. مبنای رابطۀشان، بر اساس موقعیت‌شان در میدان تغییر می‌کند و حتی به نزاع روی می‌آورند. 4. به هنگام خارج شدن اهالی از آبادی یا ورود شخص یا اشخاصی به آن‌جا، اهالی احساس خطر می‌کنند؛ به ویژه کسانی که از سرمایۀ اقتصادی برخوردارند بیش از دیگران دچار ترس و لرز می‌شوند. 5. همبستگی اهالی با پیشروی قصه‌ها به تدریج کاهش می‌یابد و در قصۀ ششم به‌طور کامل فروپاشی روابط اهالی علنی می‌شود. 6. با پیشروی قصه‌ها از میزان کنشگری شخصیت‌ها کم می‌شود و به سمت کنش‌پذیری پیش می‌روند.

اقتباس طنزآمیز حافظ از کرامتی صوفیانه

تیمور مالمیر؛ زهرا ابطحی

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1402، ، صفحه 85-97

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.319621.1637

چکیده

حافظ دربارۀ صوفیه نظر مساعدی ندارد و هر وقت از عارف، پیر، صوفی و تعابیر جایگزین آنها نظیر اهل خلوت، خلوت‌گزیده، کوته‌آستینان، پشمینه‌پوش، اهل خانقاه و صومعه یاد می‌کند، با طنز و تعریض همراه است. درک ... بیشتر حافظ دربارۀ صوفیه نظر مساعدی ندارد و هر وقت از عارف، پیر، صوفی و تعابیر جایگزین آنها نظیر اهل خلوت، خلوت‌گزیده، کوته‌آستینان، پشمینه‌پوش، اهل خانقاه و صومعه یاد می‌کند، با طنز و تعریض همراه است. درک و تبیین مفهوم این طنز و تعریض‌ها نیازمند دقت در فرم و ساختار غزل حافظ است. بی‌دقتی در شیوۀ حافظ موجب شده است که محققان همین طنز و تعریض را با نگاهی مثبت ارزیابی کنند و چنین بپندارند که او دربارۀ صوفی و عارف دیدگاهی متفاوت دارد؛ چون از کاربرد طنزآمیز تعابیر مربوط به عارف غفلت کرده‌اند. از اوایل سدۀ نهم، به حافظ لقب مبالغه‌آمیز «لسان‌الغیب» داده‌اند و این لقب برای حافظ به‌منزلۀ نوعی کرامت کاربرد یافته است. به‌رغم شیوع لقب لسان‌الغیب، مسئلۀ اقتباس در غزلیات حافظ نیز نکته‌ای است که محققان به‌تفصیل نمونه‌هایی از آن را برشمرده‌اند. اینکه جمع اقتباس و غیب‌گویی حافظ در ظاهر، دشوار و ناپذیرفتنی است، بدین سبب است که برخی پژوهشگران در پی ارائۀ مفهومی پذیرفتنی از لقب لسان‌الغیب برای حافظ برآمده‌اند. ذکر الفاظ مربوط به صوفیه یا نقل و اقتباس کرامات صوفیان در دیوان حافظ، موجب شده است که گروهی از محققان، دیدگاه حافظ را دربارۀ شخصیت و کار و کردارهای صوفیان مثبت تلقی کنند و حافظ را نیز عارف و صوفی بپندارند. بدین سبب، در این مقاله برای تبیین جایگاه عارفان و نوع نگاه حافظ به آنان، یک کرامت مهم و شایع در متون عرفانی را انتخاب کرده‌ایم که در دیوان حافظ به‌ کار رفته‎ است: «درّ برآوردن ماهیان از دریا» به منظور رفع تهمت از صوفی. نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که اگر حافظ را لسان‌الغیب خوانده‌اند، به‌سبب غیب‌گویی و پیش‌گویی شگفت وی نیست، بلکه لسان‌الغیب‌بودن وی بیانگر مطالعۀ عمیق و بسیار اوست؛ به‌گونه‌ای که توانسته است با دقت در ریزه‌کاری‌های منابع خود، سخن را به‌گونه‌ای ترکیب کند که جلوه‌ای تازه بیابد. حافظ توانسته است بر مبنای سخنان صوفیان به طرد و انکار ناراستی‌های آنان بپردازد یا متناسب با اندیشۀ خود، قرائت خاصی از کرامات صوفیان ارائه کند. بیان چنین مطالبی، البته موجب عناد صوفیان و زاهدان با او می‌شود؛ ‌اما حافظ در مقابل آنان به تعابیر خودشان ارجاع می‌دهد و با استفاده از کراماتی که صوفیان مدعی آن هستند، از خود رفع تهمت می‌کند تا گناه صوفیان متظاهر و اهل نفاق را بهتر نشان بدهد.

تحلیل روان‌شناختی شخصیت «إریان» در رمان الرجل الذی آمن بر اساس نظریۀ مارتین سلیگمن

عیسی زارع دُرنیانی؛ فؤاد عبدالله زاده

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1402، ، صفحه 1-17

https://doi.org/10.22059/jlcr.2023.345075.1861

چکیده

رویکرد مثبت‌نگر که مارتین سلیگمن، اساس آن را در روان‌شناسی بنیان نهاد، از رویکردهای کاربردی در تحلیل روان‌شناختی شخصیت اصلی رمان است و بر تواتمندی و فضیلت‌های شش‌گانۀ شخصیت، یعنی شجاعت، خودکنترلی، ... بیشتر رویکرد مثبت‌نگر که مارتین سلیگمن، اساس آن را در روان‌شناسی بنیان نهاد، از رویکردهای کاربردی در تحلیل روان‌شناختی شخصیت اصلی رمان است و بر تواتمندی و فضیلت‌های شش‌گانۀ شخصیت، یعنی شجاعت، خودکنترلی، انسانیت، عدالت، تعالی و خرد دلالت دارد که راهی برای رسیدن به شکوفایی است؛ از این‌رو، این پژوهش بر آن است رویکرد مثبت‌نگر در شخصیت اصلی «إریان» در رمان الرجل الذی آمن از نجیب الکیلانی از نویسندگان معاصر عربی که به رفتار شخصیت‌ها و تأثیر وتأثر آنها در جامعۀ بشری، آگاه است را با روش توصیفی و تحلیلی، بررسی کند و تأثیر آن را در پرورش خلاقیت، توانمندسازی و بهبود وضعیت افراد، مشخص کند. یافته‌های پژوهش، حاکی از آن است که شخصیت اریان در این رمان عاشقانه و مذهبی، با سیری منسجم و دلنشین، شخصیتی است دارای عشق عفیف که نمی‌تواند خود را با عقاید سطحی و کلیشه‌ای راضی کند و با مطالعۀ عمیق تعالیم اسلامی، درصدد کسب معرفت و حقیقت اساسی است. با شجاعت و کنترل هوای‌نفس خود، همۀ دلبستگی‌ها و تعصبات را در راه حقیقت، کنار می‌نهد، در برابر نابسامانی‌ها، صبر و گذشت دارد و ارزش‌های انسانی را پیاده می‌کند، در تعامل با انسان‌ها، رفتارهای عادلانه به خرج می‌دهد تا روح حقیقت‌یاب خود را تعالی (برتری) بخشد. در نهایت با خرد ذاتی و اکتسابی خود، رضایت خداوند را مدنظر قرار می‌دهد و به دنیای خود و تغییر مسیر زندگی، خوش‌بین و امیدوار است. در رمان، فضیلت شجاعت در شخصیت إریان با برخورد با شمس و دلبستگی اولیه شروع شد تا اینکه دینش را تغییر می‌دهد و به کشف حقیقت می‌پردازد و در راه آن با رویدادهایی روبه‌رو می‌شود و در این زمینه، جان خود را هم به خطر می‌افکند. إریان، وابستگی‌های نفس خود را کنترل می‌کند تا اینکه به حقیقت و معرفت برسد و رضایت الهی را جلب نماید.

تصویر در تصویر (پژوهشی در تصویرهای هم‌پیوند براساس غزلیات حافظ)

حمید طاهری

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1402، ، صفحه 19-40

https://doi.org/10.22059/jlcr.2022.343900.1853

چکیده

در علوم بلاغی، برخی از اصطلاحاتی که بر فنون بلاغی یا تصاویر خیال اطلاق گردیده، به دلایل متعدد دقیق نیست و امروزه نیاز مبرم است که در تعریف و تحقیقشان بازخوانی و بازبینی صورت گیرد. یکی از این شگردها ... بیشتر در علوم بلاغی، برخی از اصطلاحاتی که بر فنون بلاغی یا تصاویر خیال اطلاق گردیده، به دلایل متعدد دقیق نیست و امروزه نیاز مبرم است که در تعریف و تحقیقشان بازخوانی و بازبینی صورت گیرد. یکی از این شگردها آن است که چند تصویر به صورت متراکم در ساختار مصراع یا بیت ذکر می‌شوند و محققان علوم بلاغی، این شگرد هنری را به‌اصطلاح «ابداع»، «تعدد تصاویر»، «تصویرهای مضاعف»، «تضاعف تصاویر» و ... وضع و تعریف کرده‌اند که این تعاریف و اصطلاحات، نیاز به تأمل بیشتر دارد و با بازخوانی آنها می‌توانیم دریچه‌های تازه‌ای به عالم خیال و تصویرگری‌های شاعرانه بگشاییم. ما در این پژوهش، به شیوۀ توصیف، تحلیل و خوانش متن غزلیات حافظ، سعی کردهایم سیر این گونۀ هنری را در آثار بلاغی، معانی، تعاریف و دلالت آن را نشان دهیم و نیز پیوند اصطلاحات قراردادی برای آن را در کتب بلاغی متأخر بررسی کنیم و با نگاهی نو، تعریفی دیگر و نیز اصطلاحی برای آن ارائه کنیم که مقصود شاعر از این هنرنمایی، دقیق‌تر و روشن‌تر شود. نتیجه‌ای مهم که از این پژوهش به دست می‌آید، این است که این تصرف شاعرانه، آن‌گونه که در پژوهش‌های بسیار اندک امروزی مطرح شده است، یکی از بهترین شگردهای هنری عمدتاً ناخودآگاه شاعرانه است و نیز از مباحث و موضوعات علم بیان است و نشان از گسترۀ دامنۀ خیال شاعر دارد.

بررسی «سه تابلو مریم» میرزاده عشقی، بر اساس نظریۀ کنش پی‌یر بوردیو

حمیدرضا مسعودی علوی؛ پروین سلاجقه؛ عالیه یوسف فام

دوره 12، شماره 1 ، خرداد 1402، ، صفحه 81-101

https://doi.org/10.22059/jlcr.2023.344765.1859

چکیده

سیدمحمدرضا کردستانی مشهور به میرزاده عشقی از پیشگامان شعر نو در دورۀ مشروطه به شمار می‌آید که در اشعارش به مسایل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اشاره می‌کند؛ به همین دلیل اشعار وی را می‌توان با رویکرد جامعه‌شناسانه ... بیشتر سیدمحمدرضا کردستانی مشهور به میرزاده عشقی از پیشگامان شعر نو در دورۀ مشروطه به شمار می‌آید که در اشعارش به مسایل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اشاره می‌کند؛ به همین دلیل اشعار وی را می‌توان با رویکرد جامعه‌شناسانه تحلیل کرد. بررسی آثار میرزاده عشقی بازگوکنندۀ بسیاری از حقایق سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دورۀ زندگی شاعر است که کانون نمود این مسائل را می‌توان در آثار وی به ویژه در شعر «سه تابلو مریم» یا «ایده‌آل» مشاهده کرد. نگارندگان بر این باورند که در این شعر تلفیق «عاملیت و ساختار» پی‌یر بوردیو و مفاهیم کاربردی آن به بهترین وجه آشکار می‌شود. با توجه به نظریۀ«کنش» بوردیو چگونه افراد کنش‌گر در شعر ایده‌آل عشقی تحت‌‌تأثیر سرمایه‌های درونی و عادت‌واره‌های نهادینه ‌شدۀ جامعۀ خویش نقش ایفا ‌می‌کنند؟ دو مقولۀ «عادت‌واره» و «میدان» به عنوان اساس دیدگاه‌های بوردیو در این شعر میرزاده عشقی است که با طرح این دو مفهوم و تحلیل دیالکتیک میان آنها در جهان عینی می‌توان نشان داد که چگونه وضعیت نابرابر در جامعۀ دورۀ مشروطه همواره به نفع فرادستان بازتولید می‌شود. آنچه از شعر سه تابلو مریم دریافت می‌شود تعارض و تناقض اجتماعی و فرهنگی در بین مصادیق سنت و مدرنیته است که به عنوان یک کنش اجتماعی در نظریۀ فرهنگی بوردیو نمود می‌یابد. موضوعی که اهمیت این مقایسه را دوچندان می‌کند، نگاه میرزاده عشقی به مسائل اجتماعی است که وی را در برابر اسلاف و اخلاف خویش و همچون پی‌یربوردیو در صف اول مبارزه با نظام سلطه‌ قرار می‌دهد.

بررسی انسجام و پیوستگی در سه غزل حافظ

حمید خانیان

دوره 11، شماره 4 ، اسفند 1401، ، صفحه 1-19

https://doi.org/10.22059/jlcr.2022.343655.1852

چکیده

ساختار خاص و محتوای ممتاز غزل خواجۀ شیراز از دیر باز به توهم گسستگیش دامن زده و کسانی را برآن داشته تا منکر همبستگی محور عمودی غزلش شوند، از جانب دیگر انسجام و پیوستگی متنی بیشتر ناظر بر حوزۀ روابط معنایی ... بیشتر ساختار خاص و محتوای ممتاز غزل خواجۀ شیراز از دیر باز به توهم گسستگیش دامن زده و کسانی را برآن داشته تا منکر همبستگی محور عمودی غزلش شوند، از جانب دیگر انسجام و پیوستگی متنی بیشتر ناظر بر حوزۀ روابط معنایی مابین واحدهای متن است و همین روابط است که به کلام، پیوستگی و انسجام میدهد و ارتباط متن با جمله یا عبارت به خاطر اندازه و ظاهر آن نیست،بلکه به‌خاطر تحقق آن در جمله است؛ بنابراین در این مقاله که به شیوۀ مطالعۀ کتابخانهای و از نوع توصیفی است، غزلی از حافظ، طبق نظریۀ انسجام و پیوستگی متنی هالیدی -حسن و کلان استعارۀ کووچش به عنوان پایۀ تحقیق و دو غزل دیگر برای شاهد مثال تحلیلشده است و خدشۀ گسستگی محک زده. نتایج پژوهش بیانگر آن است که از سه دسته کلی عوامل انسجام متنی مورد نظر هالیدی و حسن، بسامد عامل دستوری در رتبۀ اول، عامل واژگانی در رتبۀ دوم و عامل پیوندی در رتبۀ سوم است؛ عوامل پیوندی انسجام محور عرضی را بر عهده دارند، درحالیکه عوامل واژگانی و دستوری مؤلفههایی هستند که علاوه بر اینکه عهدهدار عمل انسجام و پیوستگی عمودی هستند، در انسجام و پیوستگی عرضی هم مؤثرند و طبق نظریۀ کووچش تمام ابیات هر یک از این غزلها در زیر سایۀ یک کلان‌استعارۀ مفهومی قرار گرفتهاند و در هر غزل چند استعارۀ مفهومی خُرد به هم آمیخته و پیوستگی غزل را رقم زده؛ پس این غزلها چونکه تمام مؤلفههایی را که طبق نظریات مذکور برای اثبات انسجام و پیوستگی متنی یک اثر لازم است در بسامد بالایی دارند،هم از انسجام طولی و هم عرضی برخودارند و میتوان گفت نظریه هالیدی - حسن و کووچش برای تشخیص انسجام و پیوستگی متنی غزل فارسی کاربرد دارد و الگویی که در این پژوهش برای واکاوی از آن استفادهشده، میتواند برای نقد و بررسی بلاغی سایر متون بهخصوص غزل بهکار رود.

بررسی و تحلیل خودشکوفایی در مصیبت‌نامۀ عطار و تبیین آن با نظریّۀ آبراهام مزلو

علی غلامی؛ علی محمدی

دوره 11، شماره 4 ، اسفند 1401، ، صفحه 21-44

https://doi.org/10.22059/jlcr.2022.342522.1844

چکیده

روند شناخت «خویشتنِ خویش» و رسیدن به کمال و خودشکوفایی، گسترۀ عظیمی از ادبیات به‌ویژه، ادبیات عرفانی ما را به خود اختصاص داده است. عطار به‌عنوان یکی از شاعران عارف، در بیشتر آثار و اندیشه‌های ... بیشتر روند شناخت «خویشتنِ خویش» و رسیدن به کمال و خودشکوفایی، گسترۀ عظیمی از ادبیات به‌ویژه، ادبیات عرفانی ما را به خود اختصاص داده است. عطار به‌عنوان یکی از شاعران عارف، در بیشتر آثار و اندیشه‌های خویش، به شناخت خویشتن و جایگاه والای خودشناسی پرداخته و مراحل رسیدن به کمال و خودشکوفایی و موانع آن را از منظر عرفانی برشمرده است. در میان آثار او، مصیبت‌نامه یکی از درخشان‌ترین و اصلی‌ترین متن‌های کلاسیک ادب عرفانی است که درون‌مایۀ آن «خودشناسی» و «دیدار با خویشتن» است که با سیر در عوالم آفاقی و انفسی، انسان را به کمال و خودشکوفایی فرامی‌خواند و این همان موضوعی است که به‌ اساس مطالعات مکتب انسان‌گرایی در دانش روان‌شناسی مربوط است. آبراهام مزلو به‌عنوان چهرۀ اصلی مکتب روان‌شناسی انسان‌گرا، با تأکید بر جنبه‌های مثبت گرایش‌های انسانی و ارائۀ نظریّۀ خودشکوفایی، از منظر علمی و تجربی به بحث در مورد ویژگی‌های انسان سالم و خودشکوفا پرداخته است. در این جستار که با تکیه بر منابع کتاب‌خانه‌ای و به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته؛ همۀ مصیبت‌نامۀ عطار بر اساس نظریّۀ خودشکوفایی مزلو بررسی شده است و برجسته‌ترین ویژگی‌های افراد خودشکوفای مزلو که با شاخصه‌های انسان کامل عطار انطباق دارد، تحلیل و تبیین شده است. در نتیجه، می‌توان دریافت که محور اصلی مصیبت‌نامۀ عطار، حرکت و پویایی و دست‌یابی به شناخت خویش است و سالک فکرت با لوح و ضمیری صاف و خالص برای رشد، پویایی و شکوفایی می‌کوشد که این امر با شاخصه‌های انسان خودشکوفای مزلو قابل انطباق و تبیین است.

فرضیه‌ای تازه دربارۀ مهم‎ترین عوامل تأثیرگذار بر متون ادبی (ویژگی‎های شاهکارها)

امید مجد

دوره 11، شماره 4 ، اسفند 1401، ، صفحه 45-62

https://doi.org/10.22059/jlcr.2022.344708.1858

چکیده

یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مباحث پایه‌ای در زبان و ادبیات فارسی، تعریف اثر ادبی و ارائۀ شاخص‌های علمی و منطقی برای تشخیص آثار ادبی قوی و ضعیف از هم می‌باشد. شاعران و نویسندگان طراز اول ادبیات فارسی ... بیشتر یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مباحث پایه‌ای در زبان و ادبیات فارسی، تعریف اثر ادبی و ارائۀ شاخص‌های علمی و منطقی برای تشخیص آثار ادبی قوی و ضعیف از هم می‌باشد. شاعران و نویسندگان طراز اول ادبیات فارسی با توجه به در نظر گرفتن اثربخشی کلام بر مخاطب و انتقال معنا در قالب شگردهای هنری به خلق اثر ادبی پرداخته‌اند. در این جستار هدف اصلی نگارنده آن است تا با استفاده از آنچه در تاریخ هزار و دویست ‌سالۀ ادبیات فارسی رخ داده است و با ارائۀ شواهدی به‌صورت گزینشی از شاعران و نویسندگان طراز اول زبان و ادبیات فارسی، معیارهایی را که وجود آن‌ها در متون ادبی این نام‌آوران سبب استواری کلام و ماندگاری آن‌ها در طول زمان شده است، مورد مداقه و واکاوی قرار دهد. از نظر نویسندۀ این سطور، مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر متون ادبی از طرحوارۀ زیر پیروی می‌‌‌کنند و هشت رکن دارند: 1- زبان؛ 2- قدرت اقناعی داشتن؛ 3- انواع نوآوری در متن؛ 4- استفاده‎های پنهان از ظرایف ادبی و مؤلفه‎های بلاغی؛ 5- صداقت متن؛ 6- همراهی محتوا با شرایط زمانۀ شاعر یا نویسنده؛ 7- موسیقی؛ 8- سخن گفتن از مسائل جاودانه. این هشت رکن در مقدمۀ همین مقاله با جرئیات بیشتر و دسته‌بندی دقیق‌تر توضیح داده شده‌اند. توضیح ضروری اینکه، این طرحواره بر مبنای درک و دریافت‌های نویسنده شکل گرفته و درواقع، خود الگویی تازه در شناخت ویژگی‎های شاهکارهای ادبی است.

زیبایی‌شناسی رباعی‌های بیژن ارژن از منظر نقد فرمالیستی

حسنا محمدزاده؛ حسین قربانپور آرانی

دوره 11، شماره 4 ، اسفند 1401، ، صفحه 63-84

https://doi.org/10.22059/jlcr.2022.332318.1757

چکیده

مکتب صورت‌گرایی از مکاتب نقدی است که بدون توجه به عوامل مختلف تأثیرگذار در متن ادبی مانند پدیده‌های سیاسی و اجتماعی به نقد شکل بیرونی اثر ادبی می‌پردازد. از آنجا که رباعی یکی از قالب‌هایی است که در ... بیشتر مکتب صورت‌گرایی از مکاتب نقدی است که بدون توجه به عوامل مختلف تأثیرگذار در متن ادبی مانند پدیده‌های سیاسی و اجتماعی به نقد شکل بیرونی اثر ادبی می‌پردازد. از آنجا که رباعی یکی از قالب‌هایی است که در راستای تحولات قرن اخیر، تحت تأثیر سنت‌شکنی‌های متعدد قرار گرفته ‌است، می‌توان در نقد زیبایی‌شناسی این نوع شعر از نظریۀ مکتب صورت‌گرایی استفاده کرد. بیژن ار‌ژن یکی از رباعی‌سرایان نو‌گراست که توانسته در کنار پابندی به سنت، عناصر و تکنیک‌های نوین شکلی را به کار ببندد. جستار حاضر می‌کوشد با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به نظریۀ مکتب صورت‌گرایی به نقد زیبایی‌شناسانۀ رباعی‌های منتشر‌شدۀ ارژن بپردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که استفاده از عناصر شکلی مثل هنجارگریزی، قاعده‌افزایی در کاربرد موسیقی و عنصر مسلط بیشترین نقش را در تأثیرگذاری و زیبایی کلام وی داشته ‌است. هنجارگریزی در دو حوزۀ واژگانی و نوشتاری در کنار برجسته‌سازی صورت، باعث انتقال بهتر معنا شده ‌است. قاعده‌افزایی در موسیقی با کمک توازن آوایی بین صامت‌ها و مصوت‌ها، کاربرد جناس، توازن واژگانی از طریق تکرارهای همگون کامل و ناقص در سطح کلمه و جمله، صورت گرفته و علاوه بر غنای موسیقایی، در القاء مفاهیم و حس‌های خاص به مخاطب کمک کرده ‌است. در حوزۀ موسیقی کناری، کاربرد قافیه‌های صوتی، تصویری و دستوری به همراه کاربرد ردیف‌های خاص، قابل توجه است. از میان عناصر تکنیکی و فرمال، عنصری که می‌تواند دیگر عناصر را تحت سیطرۀ خود بگیرد عنصر مسلط است؛ عنصر مسلط با توجه به استفادۀ حداکثری در رباعی‌های بیژن ارژن، تصویر است. بررسی زیبایی‌شناسانۀ رباعی‌های ارژن از منظر نقد فرمالیستی، نشان می‌دهد که صورت رباعی‌های او تا چه اندازه در اثرگذاری حسی و معنایی آن نقش دارد..

واکاوی مؤلفه‌های نظریۀ معنادرمانی ویکتور فرانکل در اشعار فروغ فرخزاد

مطهره آزادی‌خواه؛ مریم امیرارجمند؛ ماندانا هاشمی

دوره 11، شماره 4 ، اسفند 1401، ، صفحه 109-129

https://doi.org/10.22059/jlcr.2023.339552.1817

چکیده

هدف و معنای زندگی، در حال حاضر یکی از مهم‌ترین سؤالات انسان است. ویکتور فرانکل نظریه‌پردازی است که در شیوۀ روان‏درمانی خود، یعنی معنادرمانی، از رهگذر تجربیات سختی که داشته به این پرسش پاسخ گفته است. ... بیشتر هدف و معنای زندگی، در حال حاضر یکی از مهم‌ترین سؤالات انسان است. ویکتور فرانکل نظریه‌پردازی است که در شیوۀ روان‏درمانی خود، یعنی معنادرمانی، از رهگذر تجربیات سختی که داشته به این پرسش پاسخ گفته است. هدف معنادرمانی کشف و دریافت معنا از رهگذر سه مؤلفه میباشد: ارزشهای تجربی، ارزش‌های خلاق و ارزش نگرشی. هدف از پژوهش حاضر بررسی مؤلفه‌های معنادرمانی در شعر فروغ فرخزاد است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته است. جامعۀ آماری در این تحقیق مجموعه آثار شاعر به‌طور کامل است. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که «عشق» از اساسی‌ترین مفاهیم در شعر فروغ، از مؤلفۀ ارزش تجربی است و بستر بسیار مهم مکتب معنادرمانی‌ در معنابخشی‌ به زندگی‌ انسان است. شاعر و فرانکل هر دو بر این باورند که در پرتو عشق، زندگی‌ انسان معنا می‌‌یابد و خودشناسی‌ رقم می‌‌خورد و استعدادهای‌ انسان شکوفا می‌شود و جنبۀ شهودی‌ آن، تقابل با عقل را سبب می‌شود. شاعر در اشعار خود نه‌تنها درک بشر را در دریافت اسرار هستی‌ و خودشناسی‌ ناتوان می‌‌یابد بلکه بر این باور است که انسان باید این ناتوانی‌ را در نظر بگیرد و به همین سبب ضمن اشاره به ناتوانی‌ انسان در درک خود و هستی‌ با فراخواندن به شادی‌ و رضایتمندی‌، زندگی‌ را معنا می‌بخشد. شاعر به زمان و گذرایی‌ آن و زندگی‌ انسان در بستر آن توجه خاص دارد و ضمن پذیرش غم و رنج در ظرف زمان، انسان را همواره به بهره‌یابی‌ از فرصت‌ها و عمر فراخوانده‌اند. این رویکرد در اندیشه فرانکل نیز نمود آشکار دارد. معنادرمانی‌ با در نظر گرفتن گذرایی‌ هستی‌ به جای‌ بدبینی‌ و انزوا، انسان را به کوشش فرا می‌‌خواند.

نگاهی انتقادی به شگردهای نوسازی تشبیه در باب پنجم گلستان سعدی و روضۀ ششم بهارستان جامی

سپیده اسکندری؛ هنگامه آشوری؛ مهرانگیز اوحدی

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 1-24

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.330623.1743

چکیده

تشبیه نخستین صورت بیانی از ابتدای دورۀ رشد و تکوین زبان و ادبیات فارسی بوده است. هر شاعری قصد داشته نسبت به پیشینیان، کلام خود را مخیل‌تر، متعالی‌تر و تازه‌تر جلوه بدهد که برای تحقق چنین امری، ناگزیر ... بیشتر تشبیه نخستین صورت بیانی از ابتدای دورۀ رشد و تکوین زبان و ادبیات فارسی بوده است. هر شاعری قصد داشته نسبت به پیشینیان، کلام خود را مخیل‌تر، متعالی‌تر و تازه‌تر جلوه بدهد که برای تحقق چنین امری، ناگزیر بوده تشبیهات مبتذل را نوسازی کند. در این پژوهش کوشیدهایم به این پرسش پاسخ دهیم که سعدی در باب پنجم گلستان و جامی در روضۀ ششم بهارستان برای نوسازی تشبیهات خود، از چه ابزاری بهره گرفته‌اند؟ به این منظور، با روش تحلیلی- توصیفی و بر اساس شواهد و قراین به‌دست آمده، نشان دادهایم که سعدی و جامی از ابزارِ تشبیه مشروط، تشبیه تفضیل و تشبیه مقید، تشبیه غریبِ بعید، تشبیه کنایی، تشبیه مرکب، تشبیه تسویه و تشبیه جمع، تشبیه و صور خیال مضاعف، تناسی تشبیه، به کار بردن مشبهٌ‌به‌ غیر معمول و ادات نادر برای نوسازی تشبیه و رفع ابتذال از آن بهره گرفته‌اند. تشبیه تسویه، به‌ویژه در نثر مسجع، می‌تواند به مثابۀ ابزاری باشد که شاعر می‌تواند همانند تشبیه جمع با آن تشبیه را نوسازی کند و مجالی برای سجع‌سازی فراهم آورد. با این که جامی قصد تتبع از طرز سعدی را داشته، اما همواره در این امر کامیاب نبوده است. زمانی که تشبیه حسی به تشبیه عقلی تبدیل، یا مشبه‌ٌبه غیرمعمول می‌شود، کلام سعدی همواره استوار و بدون ابهام است؛ اما کلام جامی دچار ابهام می‌شود. سعدی نیز گاهی در پیدا کردن وجه شبهی روشن برای تشبیه مرکب یا تشبیه تفضیل از نوع مرجوعٌ‌عنه درمانده است. روند شکل‌گیری صور خیال معمولاً با تشبیه شروع می‌شود و شاعر مجبور است برای ایجاد آشنایی‌زدایی، یکی از ارکان تشبیه را کنار بگذارد. استعاره نتیجۀ آشنایی‌زدایی از تشبیهی مبتذل شده است. تناسی تشبیه محملی برای آشنایی‌زدایی و بستری برای خلق استعاره‌ است. سعدی و جامی برای این که بتوانند کلام خود را از ابهام دور نگه دارند، کوشیده‌اند چندان از تشبیهات دور از ذهن یا بکر بهره نگیرند و در عوض از تشبیهات متقدمان آشنایی‌زدایی کرده‌اند.

منطق تعامل در روایت‌های سیاسی-اخلاقی کلاسیک فارسی: آداب معاشرت و فاصله‌گزینی

چنور زاهدی؛ پارسا یعقوبی جنبه سرایی

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 25-46

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.327009.1702

چکیده

کتابهای سیاسی-اخلاقی فارسی دستهای از سیاستنامهها هستند که وجوهی از آداب اجتماعی را به شکل مستقیم برای مخاطب/ شنونده تجویز کرده یا به شکلی ضمنی با وی در میان میگذارند؛ به عبارتی دیگر، این آثار ... بیشتر کتابهای سیاسی-اخلاقی فارسی دستهای از سیاستنامهها هستند که وجوهی از آداب اجتماعی را به شکل مستقیم برای مخاطب/ شنونده تجویز کرده یا به شکلی ضمنی با وی در میان میگذارند؛ به عبارتی دیگر، این آثار منبعی برای انواع آداب و الگویی برای شیوه تنظیم فاصله و فضای اجتماعی در میان مردم است. در این نوشتار وجوه فاصلهگزینی مذکور با تکیه بر حوزهها و موضوعات آداب معاشرت همچون سخنگفتن و سخنشنیدن، تغذیه و خوراک، پوشش و خلعت ، نشست و برخاست و دوستی و دشمنی در شش اثر کلیدی سیاسی-اخلاقی فارسی دلالتیابی و تفسیر شده است. نتیجه نشان میدهد همه ی حوزه ها و موضوعات مورد بررسی، مبتنی بر ایجاد فاصله و رعایت نظم از پیش تثبیت شده یا قاعده های طبیعی نمایانده شده موجود است که در هر کدام از حوزه ها با نشانگانی خاص بازنمایی شده است.در موضوع سخن گفتن ، سخنان طبقۀ فرادست همچون ملوک و حکیمان را فارغ از موضوع سخن به مثابه ی پند و حکمت می داند و شنیدن آن را موهبتی مشروعیت آور تلقی می کنند. در آداب تغذیه از سفره‌های پر تکلف طبقه فرادست مثال می آورد که به مثابه ی مصرف نمایشی می خواهند فاصله خود را با بقیه حفظ کنند. آداب پوشش و خلعت نیز به شکلی نشاندار در خدمت تمایز طبقاتی و فاصله گزینی اجتماعی است. در آداب نشست و برخاست فاصله گزینی مبتنی بر مدیریت بدن است طبقۀ بالا با بدنی آزاد و رها عمل می کنند در حالی که سطوح پایین تر با دو زانو نشستن، آرام آرام حرف زدن و غیره فاصلۀخود را با طبقه بالادست رعایت می کنند. در آداب دوستی و دشمنی هم که بخشی از آداب معاشرت است، رعایت فاصله با دشمن در هر حال ضروری است و عدم رعایت آن سبب خسران و زوال است. بنا به الگوی معرفتی جهان کلاسیک و اشرافیت اعتقادی-اجتماعی منضم به آن، همۀ حوزهها و موضوعات مذکور به شکلی نشاندار در خدمت تمایز و ایجاد فاصلۀ سلسلهمراتبی است. در این آثار چه گزارههای تجویزی چه روایتهای داستانی مخاطب/شنونده را به انضباط طبقاتی دعوت کرده، آن را به مثابۀ شکلی از سنّت یا وجهی از عقلانیت فرض میکنند. چنین فراخوانیای خود به خود، انضباط مذکور را به منابع مشروعیت گره میزند.

غم غربت و کودکی و نوجوانی در دیوان دانش مشهدی

عباس صالحیان کبیر؛ سید حسین شهاب رضوی؛ عزیزالله توکلی کافی‌آبادی

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 47-64

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.326037.1691

چکیده

هدف این پژوهش بررسی غم غربت و کودکی و نوجوانی در دیوان میررضی شاعر سرشناس قرن یازدهم در دوران حکومت سلسله صفویه است. دودمانی که با شرایطی که بوجود آورد، بسیاری از شاعران آن روزگار را به مهاجرت به هندوستان ... بیشتر هدف این پژوهش بررسی غم غربت و کودکی و نوجوانی در دیوان میررضی شاعر سرشناس قرن یازدهم در دوران حکومت سلسله صفویه است. دودمانی که با شرایطی که بوجود آورد، بسیاری از شاعران آن روزگار را به مهاجرت به هندوستان و تجربه دوری از وطن واداشت. غم غربت به عنوان یک حالت روان‌شناختی زمانی روی می‌دهد که انسان با فقدان عنصری مادی یا معنوی دچار پریشانی و خلاء روانی گردد. دلیل این حس نوستالژیک که همراه با حسرت نسبت به وقایع و اتفاقات گذشته است؛ می‌تواند دلایل گوناگونی از جمله دوری از وطن، یادآوری گذشته‌های خوب، شور و نشاط جوانی، از دست دادن عزیزان خود یا دیگر اتفاقات شیرین زندگی در گذشته باشد. با توجه به مهاجرت اجباری شاعر به خطه هندوستان و دوری از وطن این احساس عاطفی غربت و یادآوری دوران جوانی به شعر او حال و هوای احساسی‌تری بخشیده و حس تعلق به موطن و زادگاه را برجسته کرده است. مفهوم وطن در شعر او اگرچه فراتر از شهر و روستای زادگاه است اما رویکرد او به وطن تماماً جنبه خاطرات فردی دارد و از احساس و خاطره جمعی و نوستالژی اجتماعی در دیوان او موردی مشاهده نمی‌شود. آنچه احساسات او را بر می انگیزد، خاطرات خوش گذشته از زندگی در ایران و حسرت دوری از خاک وطن و اشتیاق فراوان او در بازگشت به وطن و سرزمین آرزوهاست. روشی که در این پژوهش اتخاذ گردیده، توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر ارزیابی کمی است. به این گونه که با مطالعه و گزینش اشعار بر اساس موضوع مورد بحث، طرز بیان و نحوه پرداخت او به غم غربت و خاطرات کودکی و نوجوانی مورد بررسی قرار می‌گیرد. مهاجرت و تبعاتی که می‌تواند در دوران میانسالی و کهنسالی گریبانگیر هر فردی باشد در اشعار میررضی دیده و بدان پرداخته شده است. یادکرد گذشته در شعر او به زیباترین تصاویر ممکن با بضاعت شاعر، رخ نموده و البته که تحسر و دریغ اندوهناکی نیز دارد که مخاطب شاعر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در فرجام به این نتیجه می‌رسیم که میررضی در شعر خود با پرداختن به غم غربت و حسرت ناشی از دوری از وطن، بخش قابل توجهی از تعابیر شعری خود را به آنها اختصاص و تجربیاتی را که کاملاً هم فردی است در شعر خویش بازتاب بخشیده است. شناخت شاعرانی از این طبقه بخشی از فرهنگ ملی ماست و دقت نظر در آثار آنان در ارائه یک تصویر واضح از عصر شاعر بسیار سودمند تواند بود.

تحلیل متنی پرنده من اثر فریبا وفی از دیدگاه کدهای پنج گانه نشانه‌شناختی رولان بارت

ولی‌ غلامی؛ پیام بابایی

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 65-84

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.326347.1695

چکیده

پژوهش پیش رو به بررسی تحلیلی رمان تحسین شده پرندۀ من اثر فریبا وفی میپردازد. رویکرد نظری اتخاذ شده در مطالعه حاضر بر پایه تحلیل متنی و سنخشناسی ادبی در تفکر منتقد ادبی فرانسوی رولان بارت بنا شده ... بیشتر پژوهش پیش رو به بررسی تحلیلی رمان تحسین شده پرندۀ من اثر فریبا وفی میپردازد. رویکرد نظری اتخاذ شده در مطالعه حاضر بر پایه تحلیل متنی و سنخشناسی ادبی در تفکر منتقد ادبی فرانسوی رولان بارت بنا شده است. بدین منظور، اس/زد اثر مهم و تاثیرگذار بارت به عنوان مبنای نظری و شیوه روششناسی در تحقیق حاضر نقش مهمی ایفا میکند. در تحلیل متنی بر این پایه، نشانهشناسی ادبی مفهومی کلیدی به شمار میرود. این رویکرد نشانهشناختی به عنوان یکی از اولین نمونههای تحلیل پساساختارگرایانه توسط بارت با ارائه رمزگان پنج‌گانهی کنشی، هرمنوتیکی، معنایی، نمادین و فرهنگی تاسیس میشود. نتیجهی این‌گونه تحلیل متنی تعریف «متون خواندنی و نوشتنی» است که میتوان از آن به عنوان سنخشناسی ارزشی یاد کرد. متون خواندنی که اغلب متونی رئالیست هستند، امکان تحلیل و تفسیر را در خواننده به حداقل میرسانند. این در حالی است که متون نوشتنی یا به عبارتی متون نوگرا، به مخاطبی فعال در پروسهی تفسیر متن نیازمند است. بررسی رمزگان پنج‌گانه در متون نوشتنی موجب شناخت تفاسیر گوناگون خوانندگان مختلف از فرهنگهای متفاوت میشود و از طرفی این بررسی عیار متون خواندنی را نیز از ساحتی ارزشی مشخص میکند. علاوه بر این، با اهتمام به مفهوم «اسلوب نوشتار» مطرح شده در درجه صفر نوشتار اثر شناخته شده بارت، بررسی پرندۀ من از ساحتی روایتشناختی صورت میگیرد که منجر به اطلاق مفهومی سنخشناسانه به رمان مذکور خواهد شد. در این پژوهش رمان وفی با بهکارگیری رمزگان نشانهشناختی پنج‌گانه و اسلوب نوشتار مؤلف مورد تحلیل متنی قرار گرفته است و از این رو به اطلاق طبیعتی خواندنی به این اثر معاصر منتج شده است. روش بهکار رفته در مطالعه حاضر بدین گونه است که با انتخاب قطعات مختلف از جایجای متن رمان پرندۀ من و بررسی آنها بر مبنای رمزگان پنج‌گانه نشانهشناختی سعی بر اثبات اطلاق مفهوم متن خواندنی به این رمان شده است. تعدد رمزگان کنشی و هرمنوتیکی در متن پرندۀ من، جایگاه مؤلف و قالب روایی داستان، این اثر را به متنی خواندنی که نیازمند خوانندهای منفعل است تبدیل میکند.

تحلیل انتقادی نمادپردازی در مجموعه شعر نافه فریدون توللی

سمانه منصوری آلهاشم؛ علیرضا امیدبخش

دوره 11، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 85-103

https://doi.org/10.22059/jlcr.2022.337241.1797

چکیده

بیان تجربه‌ای فراتر از تجربۀ معمول حیات، ماهیتی حقیقی، اما تعریفناپذیر به کلام میدهد که انتقالش به مخاطب، تنها با یاریگرفتن از قابلیت دنیای نامتناهی کلمات و ظرفیت‌ نهفته در حلقۀ معنایی ... بیشتر بیان تجربه‌ای فراتر از تجربۀ معمول حیات، ماهیتی حقیقی، اما تعریفناپذیر به کلام میدهد که انتقالش به مخاطب، تنها با یاریگرفتن از قابلیت دنیای نامتناهی کلمات و ظرفیت‌ نهفته در حلقۀ معنایی تنیده شدۀ اطراف آن، ممکن میگردد و اینگونه کلام تعریفناپذیر در فضای نمادین پرورده میشود و قابلیت بازگویی مییابد. با نگاهی گذرا بر آیین، سنتها و عقاید و ادبیات ملل مختلف، زندگی بشر را سرشار از نماد و نمادگرایی میبینیم؛ از آنجاکه نمیتوان اثر هنری را متمایز از محیط اطراف خویش تصور کرد، لذا کاربرد گستردۀ نماد در ادبیات که تصویرگر جوانب گوناگون زندگی بشر است، دور از ذهن بهنظر نمیآید. در پژوهش حاضر با نگاهی به اشعار فریدون توللی در مجموعۀ نافه از دریچۀ نمادپردازی، ضمن بیان کارکردهای نماد و کلام نمادین، سعی بر این است که با وجود اذعان شاعر بر به‌کار نبستن نماد در اشعارش و تصریح جمعی از پژوهشگران به نمادگریزی در اشعار او، نشانههای بارز نمادپردازی در کلام وی آشکار گردد و با برجستهکردن کاربردهای نمادین، افقهای روشنی پیش روی مخاطبان و علاقه‌مندان به ادبیات، بهویژه اشعار وی قرار گیرد، از این ‌رو، در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، افزون بر بیان این نکته که توللی علاوه بر مسایل سیاسی- اجتماعی، در بیان مفاهیم تغزلی نیز از نماد بهره گرفته است، به تشریح این مسئله پرداختهایم که گرایش به کاربرد نماد در آثار ادبی همواره از جنبۀ خودآگاه ذهن سرچشمه نمیگیرد و نگارنده پیوسته آگاهانه درصدد کاربرد نماد برنمیآید که به‌قطع بتواند از کاربردش مانع شود؛ لذا توللی و آثارش نیز از این امر مستثنا نیستند؛ چنانکه نگاهی به نمادهای این مجموعه بهروشنی بیانگر این موضوع است؛ بهویژه نمادهای شخصی و خصوصی که تنها به خود شاعر اختصاص دارد و ساخته و پرداختۀ ذهن او و در عین حال بازگوکنندۀ افکار و اندیشههای نابی که ناخواسته شکل نمادین به خود گرفته است.

تأثیر اگزیستانسیالیسم بر نخستین رمان‌های مدرنِ فارسی

محبوبه حیدری؛ مصطفی شریفی ابنوی

دوره 10، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 59-78

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.327071.1703

چکیده

اگزیستانسیالیسم از مهمترین شاخههای فلسفۀ معاصر است که مثل تمام مکتبها و اصطلاحاتی که در قرن بیستم ظهور کردند، اندیشهها و آثار متنوعی را زیرمجموعۀ خود قرار میدهد. وجه مشترک تمام متفکران ... بیشتر اگزیستانسیالیسم از مهمترین شاخههای فلسفۀ معاصر است که مثل تمام مکتبها و اصطلاحاتی که در قرن بیستم ظهور کردند، اندیشهها و آثار متنوعی را زیرمجموعۀ خود قرار میدهد. وجه مشترک تمام متفکران اگزیستانسیالیستی، مخالفت آنها با فلسفههای عقلی و استعلایی است. برخلاف فیلسوفان استعلایی، اگزیستانسیالیستها، شناخت را پس از وجود شیء ممکن میدانند و وجود شیء را ممکن و غیرلازم میشمارند. عدم الزام وجود انسان، به او آزادی میدهد اما به نظر اگزیستانسیالیستها، انسان مسئول است تا به کمک آزادی، برای هستیِ پوچ و بیمعنایش، معنایی خلق کند. آنها برای انضمامی کردنِ اندیشههایشان از ادبیات کمک میگیرند و راهکارهای اگزیستانسیالیستی خود را، در داستانهایشان شرح میدهند. داستانهای اگزیستانسیالیستی از نظر فرم، شبیه به دیگر آثار مدرنیستی هستند. پوچگرایی، تعهد به زیستن، یافتن معنا، دوگانگی خوب و بد و نامشخص بودنِ مرزهای بین آنها، تعارض با ادیان، ایدئولوژیها و ارزشهای سنتی و میل به آزادی از مهمترین درونمایههای ادبیات اگزیستانسیالیستی است. این مکتب فکری درآثار فرهنگی ایران عصر پهلوی، نفوذ بسیاری داشته است. در این مقاله، چهار رمان مدرنیستیِ آن دوره بوف کور، یکلیا و تنهایی او، ملکوت و شازده احتجاب از منظر مؤلفههای ادبیاتِ اگزیستانسیالیستی بررسی میشوند. سه درونمایۀ اگزیستانسیالیستیِ پوچگرایی، دوگانگی خیر و شر یا خدا و شیطان و بیگانگی و ازخودبیگانگی را برگزیدیم و چهار رمان منتخب را از منظر این درونمایهها بررسی کردیم. به کمک این تقسیمبندی، یک سیر و خط فکری به دست آمد و به این نتایج رسیدیم که نگاهِ متافیزیکی موجود در سه رمان نخست، در شازده احتجاب ادامه نمییابد و دید نویسنده در این اثر اجتماعی میشود. همچنین، پوچگراییِ نیهیلیستی دورههای قبل کمرنگ میشود و شخصیتهای رمان شازده احتجاب، برای رهایی از پوچی برای زندگی خود، معنایی خلق میکنند. نیز دریافتیم که شخصیتهای اصلی هر چهار رمان، با بحران معرفتشناختی درگیر هستند. همگی آنها تلاش میکنند در جدال با جامعهای که در آن زندگی میکنند، هویتی برای خود دست و پا کنند و در این راه، برخی در هنجارها و ارزشهای اجتماعی حل میشوند و برخی دیگر، فردیت خود را مییابند اما از طرف جامعه طرد میشوند.

تحلیل مؤلفه‌های پسامدرن در رمان قهوۀ سرد آقای نویسنده

احمد حیدری گوجانی؛ محسن ذوالفقاری؛ حسن حیدری؛ حجت الله امیدعلی

دوره 10، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 79-99

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.328889.1727

چکیده

تجزیۀ هر پدیده به عناصر سازندۀ آن از نظر علمی با‌ ‌اهمّیّت است. «شخصیّت»‌ از مهمترین عناصر سازندۀ روایت‌ و چگونگی تفسیر شخصیّت‌های داستان از اجزاءِ اصلی تفسیر متن است. این پژوهش در پی واکاوی و ... بیشتر تجزیۀ هر پدیده به عناصر سازندۀ آن از نظر علمی با‌ ‌اهمّیّت است. «شخصیّت»‌ از مهمترین عناصر سازندۀ روایت‌ و چگونگی تفسیر شخصیّت‌های داستان از اجزاءِ اصلی تفسیر متن است. این پژوهش در پی واکاوی و تحلیل مؤلفه‌های پُست‌مدرنیستی در شخصیّت‌های رمان روانی-نامه‌ای «قهوۀ سرد آقای نویسنده» اثر «روزبه معین» است. روش پژوهش، تحلیلی-‌ توصیفی و شیوۀ گِرد‍آوری داده‌ها مطالعاتِ کتابخانه‌ای است. مبانی نظری و یافته‌های این پژوهش به این شرح است: پست‌مدرنیسم، جهش خلاقانه‌ای بود که با نقد مدرنیسم بر مداومت آن استمرار داشتند. درون‌مایۀ مرگ، عشق و روان‌رنجوری از موضوعات مهم در ادبیّات جهان است که روایت پست‌مدرنیستی به آن می‌پردازد. قهوۀ سرد آقای نویسنده، روایتی است که با الگوها و ویژگی‌های ادبیّات داستانی پسامدرنیستی در پیچ و تاب‌های روایی خود دنیای شخصیّت‌های روان‌رنجور را به‌تصویر می‌کشد و از هر گوشۀ آن صدای متنی را می‌شنویم و در بطن هر ماجرائی شخصیّتی تاریخی، سیاسی، هنری و... به‌چشم می‌خورد که نویسنده، احساس، مقصود و سخنان خود را با چنین تمهیداتی در متن داستان جای می‌دهد. در این رمان نوعی قرینه‌سازی شخصیّت در سیر روایت مدرن؛ با شخصیّت‌های مشهور و نسبت‌دادن کنش و خویشکاری مشابه شخصیّت‌های داستانی وجود دارد که یادآور آن شخصیّت‌ها و احیاگر کنش‌های بزرگ و هیجانی آنان است. روزبه معین، با استفاده از کنش شخصیّت‌ها و شگردهای داستان‌نویسی مدرن مانند قهرمان‌زدایی، بینامتنیت، داستان در داستان، تغییر راوی و زاویۀ دید، عدم قطعیّت، چرخۀ بی‌پایان، معناباختگی و... رمان خود را به روایت‌های پسامدرن نزدیک می‌کند. شخصیّت‌های اصلی، نوعی و نمونه پروتوتیپ افرادی هستند، که روان‌گسیختگی و نابهنجاری‌های جهان پست‌مدرنیسم و ابزوردیسم، مانند شیفته‌گونگی، شک‌اندیشی، معناباختگی،‌ انکار حقیقت و واقعیّت و علائم روحی- رفتاری، توهم‎ها و هذیان‌های شخصیّت‌های ضد اجتماعی؛ پروبلماتیک، سوسیوپات، اسکیزوئید، پارانوئید را ترسیم می‌کنند. مشابهت‌های کنشی و رفتاری شخصیّت‌ها متأثر از سایه یا جنبه‌های پنهان و تاریک وجود آنان و ترسیمی از آشفتگی ذهن انسان معاصر و جهان اطراف آنان است.

نشانه‌شناسی اجتماعی رمانِ کولی کنار آتش با تکیه بر نظریه‌ی پی‌یر گیرو

شهرام احمدی؛ مهسا ناجی

دوره 10، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 1-26

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.316017.1606

چکیده

از جمله رویکردهای پژوهشی که به بررسی و تحلیل نشانه‌ها و درک معناهای پنهان در آن‌ها می‌پردازد، رویکرد نشانه‌شناسی است. از این منظر، برای تحلیل و بررسی پدیده‌های اجتماعی که به خودی خود معنا پیدا نمی‌کنند، ... بیشتر از جمله رویکردهای پژوهشی که به بررسی و تحلیل نشانه‌ها و درک معناهای پنهان در آن‌ها می‌پردازد، رویکرد نشانه‌شناسی است. از این منظر، برای تحلیل و بررسی پدیده‌های اجتماعی که به خودی خود معنا پیدا نمی‌کنند، باید به ساختار فرهنگی و شبکۀ معانی‌ موجود در آن توجه کرد. یکی از نظریه‌پردازانی که طرحی منسجم دربارۀ نشانه‌شناسی اجتماعی ارائه کرد، پی‌یر گیرو بود. او نشانه‌های اجتماعی را در دو حوزۀ اصلی هویت و آداب معاشرت قابل بررسی و تحلیل می‌داند. این پژوهش به روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای می‌کوشد با تکیه بر نظریۀ پی‌یر گیرو و با رویکرد نشانه‌شناسی اجتماعی، نوع و چگونگی نمودِ نشانه‌های اجتماعی موجود در فضای رمان کولی کنار آتش را به عنوان یک رمان اجتماعی اثر منیرو روانی‌پور، تحلیل و بررسی کند. نتایج مقاله نشان می‌دهد که روانی‌پور در رمان کولی کنار آتش، نویسنده‌ای است که با بهره‌گیری از نشانه‌های فراوان، دغدغۀ مسائل اجتماعی، به‌ویژه دغدغۀ مشکلات و رنج‌های زنانی را دارد که در بند عقاید واپس‌گرایانه و خرافی گرفتار شده‌اند. بهره‌گیری چشمگیر نویسنده از نشانه‌هایی چون یونیفورم‌های گروه‌های شغلی، آیین‌های قبیله‌ای، عقاید خرافی و واپس‌گرایانه و نیز جنبش‌های عدالت‌خواهانه که به‌عنوان مهم‌ترین نشانه‌ها برای بیان اعتراض نویسنده به مسائل اجتماعی به‌کار رفته‌اند، در کنار روش‌های گوناگون اطوارپژوهی و ارتباط غیرکلامی (چون لحن، پوشاک و...)، برای بازتاباندن واقعیت‌های تلخ جامعه و بیان هدف‌های خاص در قالب توصیف زندگی «آینه» شایستۀ توجه است. نویسنده ذیل مؤلفۀ «یونیفورم» و در بحث و مؤلفۀ نشانه‌شناختی «گروه‌های شغلی»، به ‌شکل مطلوبی توانسته به نابرابری شغلی زنان و مردان در میان قبایل کولی اشاره کند. همچنین، در بحث مؤلفۀ نشانه‌شناختی «رسوم قبیله‌ای» در قبایل کولی، درس ‌خواندن جایگاهی ندارد و بر مبنای قانون قافله، خانه و کاشانه برای کوچ‌نشین‌ها ممنوع است و اسکان معنایی ندارد و لذا دختران کولی در امر ازدواج، حق انتخاب ندارند.

بازتاب رسانه‌های ارتباط‌جمعی در ادبیات داستانی معاصر ایران

فرزانه فخریان لنگرودی؛ اعظم راودراد

دوره 10، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 27-52

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.303684.1482

چکیده

مقالۀ حاضر با هدف مطالعۀ چگونگی بازتاب نقش و کارکرد رسانه‌های ارتباط‌جمعی در تفسیر یا تغییر جهان پیرامون در متن ادبیات داستانی معاصر فارسی در ایران نوشته شده‌است. هدف این بوده که معلوم شود رسانه که ... بیشتر مقالۀ حاضر با هدف مطالعۀ چگونگی بازتاب نقش و کارکرد رسانه‌های ارتباط‌جمعی در تفسیر یا تغییر جهان پیرامون در متن ادبیات داستانی معاصر فارسی در ایران نوشته شده‌است. هدف این بوده که معلوم شود رسانه که بازتاب‌دهندۀ جامعه است، چگونه در رمان به صحنۀ بازتاب کشانده شده‌است. همچنین، سعی شده تصویری از توصیف و تصدیق حضور همه‌گیر رسانه‌های ارتباط‌جمعی در اجتماع واقعی و ملموس، با تحلیل رمان ارائه شود، تا کارکرد و نقش اجتماعی رسانه در دنیای واقعی را بر اساس قدرت و نفوذ رسانه در متن رمان فارسی معاصر ایران بتوان تحلیل کرد. ازاین‌رو، 12 رمان واقع‌گرای معاصر فارسی که هم در جمهوری اسلامی ایران منتشر شده‌اند و هم نویسندگان آن ساکن ایران هستند، با روش انتخاب هدفمند نمونه برای تحلیل کیفی انتخاب شدند. سپس همۀ عبارات مربوط به رسانه‌های خبری سنّتی، یعنی رادیو، تلویزیون، روزنامه و مجله، از این متون استخراج شد و روی محتوا و معنا و نیز ساختار آن‌ها بر مبنای نظریات نقد ادبی و جامعه‌شناسی ادبیات مطالعه شد. سرانجام، یافته‌ها حاکی از تصویر شدن رسانه به‌عنوان وسیلۀ ضروری در زندگی روزمره، ابزار اطلاع‌رسانی، ابزار سرگرمی و ابزار قدرت و مقاومت و نیز ابزار آگاهی‌بخش و نقد در جهان رمان فارسی بوده‌است. تفاوت آشکار بین رسانه‌های مکتوب و رسانه‌های شنیداری و دیداری در نقش‌یابی اجتماعی و تأکید بر فرهنگ شفاهی، نقش‌پذیری تلویزیون و رادیو به‌عنوان اصلی‌ترین دروازۀ دریافت اطلاعات و کسب آگاهی، در مقابل نقش گزینش‌شدۀ روزنامه در زندگی روزمره، و از آن کم‌رنگ‌تر نشریات و مجلات غیرروزانه که نشان‌دهندۀ انتخاب غیرفعال مخاطب است، ضعف رسانه‌ای و نبودِ جایگاه مشخص و مستحکم برای رسانه‌های ارتباط‌جمعی در میان عموم مردم، مصرف مکتوبات رسانه‌ای به‌مثابۀ مؤلفۀ زندگی خواص و بی‌توجهی به مخاطب عام، و نبودِ درک متناسب از فعالیت و ویژگی‌های اهالی رسانه در فضای جامعه، نتایجی هستند که از تحلیل رمان‌ها به دست آمده‌است.

ماهیت چندمعنایی نشانه‌های تصویری در آثار نگارگری ایرانی (بررسی موردی چهار اثر از شاهنامۀ طهماسبی موجود در موزۀ آقاخان)

شهریار شکرپور؛ فریبا ازهری

دوره 10، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 53-80

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.322319.1651

چکیده

هر تصویر، متشکل از مجموعۀ نشانه‌هایی است که گویای محتوای اثر است. گاهی این محتوا و معنای موجود در اثر ممکن است نامفهوم و خلافِ برداشتِ مخاطب باشد. لذا با توجه به اهمیت نشانه‌ها در تولید معانی گوناگون، ... بیشتر هر تصویر، متشکل از مجموعۀ نشانه‌هایی است که گویای محتوای اثر است. گاهی این محتوا و معنای موجود در اثر ممکن است نامفهوم و خلافِ برداشتِ مخاطب باشد. لذا با توجه به اهمیت نشانه‌ها در تولید معانی گوناگون، مسئلۀ چگونگی استفادۀ هنرمندان از نشانه‌ها برای بیان نیّات خود، همواره مهم بوده‌است و جایگاهی ویژه در تحلیل آثار دارد. به‌علاوه، گاهی هنرمندان با گنجانیدن عامدانۀ نشانه‌ها در قالب برخی تقابل‌های دوتایی در تصاویر، کشمکش بزرگی را بین معنا و بازنمایی حقیقت ایجاد می‌کنند که توجه و تحلیل آن‌ها را ضروری می‌نماید. به دلیل اهمیت قاب اثر در بازگویی روایات، اولویت، انتخاب هدفمند و وجود چندین قاب در نگاره است. علاوه بر این، دو نمونه هم با ویژگی تک‌قابی و شکست کادر انتخاب شدند، تا این چهار نگاره از شاهنامۀ طهماسبی موجود در موزۀ آقاخان با رویکرد نشانه‌شناسی تحلیل و بررسی می‌شود. پژوهش به روش توصیفی‌ـ تحلیلی، و جمع‌آوری اطلاعات و منابع، کتابخانه‌ای است. در این راستا، به‌کار بردن راهبرد تقابل دوتایی دریدا در خوانش و تحلیل نگاره‌های مورد بحث امکان‌پذیر است و ضرورتی را پیرامون این تحقیق ایجاب می‌کند. رسیدن به ماهیت و عملکرد نشانه‌ها در آثار مدنظر و توجه به کارکرد چند‌معنایی نشانه‌های تصویری در نگاره‌ها، هدف اصلی پژوهش است و ارتباط معانی نشانه‌ها با تقابل‌های دوتایی دریدا در نگاره‌های معرفی‌شده، پرسشی است که در این مقاله به آن پاسخ داده می‌شود. بر اساس مطالعات انجام‌شده، در مواردی که هنرمندان از تقابل‌های دوتاییِ تضاد و وارونگی در اثر خود بهره برده‌اند، منجر به ایجاد معانی متعدد در نگاره شده‌است. ماهیت نشانه‌ها، چه ناشی از اجتماع معانی چندین نشانه و چه ناشی از اشتراک و یا انعکاس معانی نشانه‌ها در دیگری بوده باشد، ذات معانی نشانه‌ها متغیر خواهد بود.

تصویر اگزیستانس در مجموعه داستان گور وگهوارة غلام حسین ساعدی براساس دیدگاه کیر کگور ویاسپرس

امید مجد؛ نیلوفر انصاری

دوره 10، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 127-166

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.317860.1618

چکیده

اگزیستانس، خود بودن اصیلِ انسان است که با تصمیمی آزاد و بی‌قیدوشرط، در موقعیت‌های مرزی مانند؛ «اختیار و تردید، رنج، ترس وگناه و...» قرار می‌گیرد و به خود فعلیت می‌بخشد. اگزیستانس را با تجربه‌های ... بیشتر اگزیستانس، خود بودن اصیلِ انسان است که با تصمیمی آزاد و بی‌قیدوشرط، در موقعیت‌های مرزی مانند؛ «اختیار و تردید، رنج، ترس وگناه و...» قرار می‌گیرد و به خود فعلیت می‌بخشد. اگزیستانس را با تجربه‌های عادی نمی‌توان درک کرد، با آزادی و انتخاب آن را می‌توان محقق ساخت. این وجودِ حاضر انسانی در موقعیت انضمامی و اعتباری در ارتباط با جهان قرار دارد، اما خود را با چندین شاکله و طرح‌وارۀ انتزاعی، کلّی، اصیل، قابل اعتماد و فراتر از زمان و مکان نمودار می‌سازد. آنچه ابعاد نهفتۀ وجود انسان را آشکار می‌کند، قرار گرفتن در موقعیت‌های استثنایی و اساساً غریب با ساختار ذهنی است که انسان را به محدودیت‌ها و امکان‌های خود آشنا می‌سازد. این پژوهش با رویکرد توصیفی و اسنادی، درصدد تحلیل مؤلفه‌های اگزیستانس در مجموع داستان گور و گهواره با توجه به آرای کیرکگور و یاسپرس است. غلامحسین ساعدی بر این باور است که ذهنیت‌ها و موقعیت‌ها در شکل‌گیری وجود آدمی نقش مؤثری دارد. هستی ما بر اساس اعتباراتی است که آن‌ها را قطعی می‌پنداریم. اما با قرار گرفتن در موقعیت‌ها درمی‌یابیم که چندان قابل اطمینان نیستند. ساعدی برای ترسیم بی‌اعتباری وجود و ذهن آدمی، غالباً شخصیت‌های داستانش را در وضعیتی شکننده و بحرانی قرار می‌دهد، تا با سنجش تجربۀ وجودی، هدف و باطن نادرست و منفی آن دستخوش دگرگونی شود. نتایج تحقیق حاکی از آن است که به تعبیر یاسپرس، موقعیت‌های مرزی (آزادی، رنج، ترس و گناه) و تجربۀ ناشی از اضطراب در این موقعیت‌ها، در شخصیت‌های داستانی این سه مجموعه‌داستان کوتاه، شاکله‌های قالبی انسان‌ها را فرومی‌ریزد و امکان تجربۀ فراسوی محدودیت‌ها را در این شخصیت‌ها شکل می‌دهد. ساعدی در داستان گور و گهواره نشان می‌دهد که محیط بیرونی و فیزیکی با درون آدم‌ها در پیوند تنگاتنگ است. با از بین رفتن تعادل میان این دو، هنجارها به سوی ناهنجاری می‌رود. در این مجموعه‌داستان، عناصر طبیعی در درون زمینه‌ای کاملاً طبیعی، اغلب برای بازتاب دادن به فرایندهای روانی انجام می‌پذیرد.

پیشگویی در منظومه‌های پهلوانی پس از شاهنامه

مرتضی مقصودی نژاد؛ مجید حاجی زاده؛ مریم غلامرضابیگی

دوره 10، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 189-214

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.314692.1598

چکیده

پیشگویی یکی از عناصر مهم و اثرگذار در فرایند شکل‌گیری داستان‌های حماسی و ملی است که در منظومه‌های حماسی ملی ایران، اعم از شاهنامه و حماسه‌های منظوم پس از آن، نمودِ فراوان دارد. در نوشتار حاضر، دربارۀ ... بیشتر پیشگویی یکی از عناصر مهم و اثرگذار در فرایند شکل‌گیری داستان‌های حماسی و ملی است که در منظومه‌های حماسی ملی ایران، اعم از شاهنامه و حماسه‌های منظوم پس از آن، نمودِ فراوان دارد. در نوشتار حاضر، دربارۀ عنصر پیشگویی در منظومه‌های پهلوانی پس از شاهنامه با روش کتابخانه‌ای، مبتنی بر توصیف و تحلیل محتوا و ارائۀ آمار، پژوهش شده‌است. بر اساس پژوهش انجام‌شده، حدوداً صدوپنجاه‌و‌پنج مورد پیشگویی در این منظومه‌ها به‌کار رفته‌است. عنصر پیشگویی در حماسه‌های منظوم معروف، نظیر بهمن‌نامه، شهریارنامه، سام‌نامه، کوش‌نامه، فرامرزنامه، گرشاسب‌نامه و جهانگیرنامه، به‌ترتیب نمودِ بیشتری دارد و در منظومه‌های بانوگشسب‌نامه، برزونامه، شبرنگ‌نامه، کک کوهزاد و بیژن‌نامه بسیار معدود و انگشت‌شمار است. در منظومه‌های حماسی کوتاهی نظیر ببر بیان، تهمینه‌نامه، داستان پتیاره، رزم‌نامۀ شکاوند کوه و سوسن‌نامه، پیشگویی کاربردی ندارد. پیشگویی‌ها به وسیلۀ افرادی صورت گرفته که در روزگار خود از جایگاه اجتماعی ممتاز و موقعیت برتر برخودار بوده‌اند و بیشترین پیشگویی‌ها به‌ترتیب، به‌وسیلۀ اخترشناسان با تکیه بر احکام نجومی، شاهان و شاهزادگان، پهلوانان، موبدان و برهمنان صورت پذیرفته‌است. افراد عادی نقش چشمگیری در پیشگویی ندارند. برخی از پیشگویی‌ها با ابزارهایی نظیر اسطرلاب، جام انجم‌نما، جام گیتی‌نما و آیینۀ حکمت صورت گرفته‌است. برخی نیز روی الواح گوناگونی درج شده‌اند که به‌وسیلۀ پیشینیان برای آیندگان پیشگویی شده‌است و تقریباً ویژگی‌های مشترکی دارند. بسیاری از پیشگویی‌ها بر اساس خواب و رؤیا، یا از طریق تفأل و عوامل ماوراءالطبیعه و یاری‌رسان، نظیر سروش و سیمرغ انجام شده‌است که تقریباً تمام پیشگویی‌ها تحقق یافته‌اند. معمولاً پیشگویی کارکردی اجتماعی دارد، پند دادن برای اصلاح امور در حوزۀ نظام سیاسی و اجتماعی، آینده‌بینی، آگاهی از مغیبات و هشدارهای شوم، مانند مرگ، ویرانی و شکست، از مهم‌ترین اهداف و کاکردهای پیشگویی در منظومه‌های پهلوانی مذکور است. علت روی آوردن پیشینیان به امر پیشگویی را می‌توان دانش ناقص بشر در گذشته و نادانسته‌های او از کائنات و جهان هستی دانست.

برساخت رواییِ تاریخ بیهقی و تلاقیِ آن با اندیشۀ ایرانی

فردین حسین پناهی

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، ، صفحه 27-54

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.310254.1545

چکیده

روایتمندی ویژگی اجتناب‌ناپذیرِ «تاریخ» است. روایت با کارکردهایی چون نظام‌مند بودن و ساختارمند بودن، کارکردی انسجام‌بخش و نظم‌دهنده دارد، چنان‌که از میان واقعیت‌های فی‌نفسه بی‌شمارِ تاریخی، ... بیشتر روایتمندی ویژگی اجتناب‌ناپذیرِ «تاریخ» است. روایت با کارکردهایی چون نظام‌مند بودن و ساختارمند بودن، کارکردی انسجام‌بخش و نظم‌دهنده دارد، چنان‌که از میان واقعیت‌های فی‌نفسه بی‌شمارِ تاریخی، واقعیت‌های گزینش‌شده‌ای را تحت ساختارها و پیرنگ‌هایی مشخص گردهم می‌آورد. ساختمندی و انسجام روایت، زمینه را برای دلالت معنایی و حتی دلالت ساختاری، و یافتن بسترهای ایدئولوژیک و غلبۀ نظم‌های گفتمانیِ خاص (و در نتیجه بروز گزینش‌ها و حذف و طردها) فراهم می‌آورد. مجموع این مسائل، به‌علاوۀ تکیه بر توالی، نسبت‌های علّی و معلولی، تغییر وضعیت، و داشتن هدف غایی، همگی مؤلفه‌هایی روایی و درنتیجه غیرتاریخی هستند که در گزارش رخدادهای تاریخی دخیل‌اند و درنهایت می‌توانند به ساخت و تکوین «داستان» یا شکل‌هایی از داستان منتهی شوند. از سوی دیگر، گفتمان‌ها، ایدئولوژی‌ها و ساختارهای قدرت در برساخته شدن فهم تاریخیِ مورخ، و درنتیجه در روایت‌پردازیِ تاریخیِ او نقش مؤثری دارند، چنان‌که «روایت تاریخی» برساخته‌ای در نظام معرفت‌شناختی و ارزش‌گذاری‌های غالب بر دورۀ زندگی مورخ است. تاریخ بیهقی همچون دیگر متون تاریخی، روایتی گزینش‌شده از میان رویدادهای تاریخیِ بی‌شمار از یک دورۀ خاص است و بیهقی به‌عنوان سوژه‌ای در زمانۀ خود، روایت‌پردازی تاریخی‌اش تحت تأثیر گفتمان‌ها، ایدئولوژی‌ها و خاستگاه‌های هویتیِ خاصّی شکل گرفته است، به‌ویژه آن‌که تقابل‌های گفتمانی و هویتیِ خاصّی در روزگار بیهقی دیده می‌شود. بر این اساس، در این مقاله بر مبنای رویکرد تاریخ‌گرایی نوین، به بررسی برساخت روایی تاریخ بیهقی، و نوع مواجهۀ بیهقی با گفتمان‌های اثرگذار در روزگار او می‌پردازیم و تأثیر آن بر شکل‌گیری «روایت تاریخیِ» بیهقی بررسی و تحلیل می‌شود، چنان‌که سوژگیِ این مورخ در روزگارش به طرز دقیق‌تری واکاوی شود. نتایج تحقیق بیانگر وجود تقابل‌های درون‌ساختی میان سویه‌های تاریخی و فراتاریخی (Metahistorical) در روایت‌پردازی تاریخیِ بیهقی است، که ارتباط معناداری با تقابل‌های گفتمانیِ حاکم بر روزگار او دارد و از این میان، تقابل جریان هویت‌خواهیِ ایران‌گرا با جریان‌های هویت‌خواهیِ مورد حمایت دربار، نقش مهمّی در شکل‌گیری این تقابل‌های درون‌ساختی دارد.

تحلیل برخوانی «آرش» بهرام بیضایی، با رویکرد ترامتنیت

شیرزاد طایفی؛ کورش سلمان نصر

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، ، صفحه 103-126

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.317965.1622

چکیده

بهرام بیضایی، نویسنده، فیلم‌ساز، کارگردانِ تآتر، نمایشنامه‌نویس و پژوهشگر نامدار و صاحب سبک ایرانی است. او با بهرهگیری از پشتوانههای اساطیری، حماسی، تاریخی و فرهنگ عامۀ ایران و جهان، به خلق اثر ... بیشتر بهرام بیضایی، نویسنده، فیلم‌ساز، کارگردانِ تآتر، نمایشنامه‌نویس و پژوهشگر نامدار و صاحب سبک ایرانی است. او با بهرهگیری از پشتوانههای اساطیری، حماسی، تاریخی و فرهنگ عامۀ ایران و جهان، به خلق اثر میپردازد؛ از این رو، آثار او پیوندهای عمیق و گستردهای با زمینه‌های فکری و بنمایههای فرهنگی ایران و سایر ملل جهان دارد. نمایشنامۀ «آرش» او نیز، واجد چنین ویژگی شاخصی است. باید بیش از پیش به این نکته توجّه کرد که بر اساس رویکردها و نظریات بینامتنی، آفرینشگران، در خلق آثار خود چندان به داشتهها، آموزهها و اندوختههای بکر ذهنی خویش تکیه نمیکنند؛ بلکه آنها را با مدّ نظر قرار دادن متون از پیش موجود، تدوین مینمایند، که خود این متون بنیان فرهنگ، اندیشه، هنر و ادب زمانۀ خویش هستند. در پژوهش پیشِ رو، کوشیدهایم به روش تحلیل محتوا و با تکیه بر مطالعات کتابخانهای و اسنادی، و کاربست نظریۀ «ترامتنیت» ژُنت(از نظریهپردازان بینامتنیت)، متن نمایشنامۀ «آرش» را تحلیل کنیم. دستاوردهای پژوهش گویای این است که این نمایشنامه(برخوانی)، مشتمل بر عناصر بینامتنی، بیشمتنی، فرامتنی، سرمتنی و پیرامتنی با بسامدی درخور توجّه است، که همین امر، این اثر را واجد ظرفیت جدید معنایی و خوانش دگرسان کرده است؛ در مواجهۀ بینامتنی این اثر با متن معاصر آن، یعنی منظومۀ آرش سیاووش کسرایی، بیضایی اسطوره را به چالش میکشد و آرش مطلوب خود و جامعۀ خود را به تصویر میکشد؛ هر چند هر دوی آثار با اسطورۀ آب و دیو خشکسالی در ارتباط هستند. از سوی دیگر می‌توان در تحلیل فرامتنی، طبقات موجود در برخوانی آرش را منطبق با طبقات موجود در نظریۀ استبداد شرقی ویتفوگل دانست که بر بنیان جامعۀ آبسالار و روابط حاکم بر آن تعریف می‌شود. از منظر تحلیل پیرامتنی این اثر با نمایشنامه‌های اژدهاک و کارنامۀ بندار بیدخش در ارتباط است. در بخش تحلیل سرمتنی نیز، این نمایشنامه به گونهای از تراژدی شباهت دارد که با تعزیۀ مسیح و ماجرای کربلا بیارتباط نیست.

نقد نگره ی اخلاق سَروَری در بینش تراژیک اخوان ثالث

چیمن فتحی؛ رامین محرمی

دوره 10، شماره 2 ، شهریور 1400، ، صفحه 1-1

https://doi.org/10.22059/jlcr.2021.309907.1540

چکیده

شعر اخوان ثالث، به خلاف تظاهرات فراوان یأس و نومیدی و نیز با وجود اظهار امکان عبث بودگی، اغلب، خبر از گونه ای کنشگری، آفرینندگی، پویایی و التزام شور زندگی می دهد. این ویژگی در شعر اخوان، ... بیشتر شعر اخوان ثالث، به خلاف تظاهرات فراوان یأس و نومیدی و نیز با وجود اظهار امکان عبث بودگی، اغلب، خبر از گونه ای کنشگری، آفرینندگی، پویایی و التزام شور زندگی می دهد. این ویژگی در شعر اخوان، به سبب جانمایه های فلسفیِ مدرن و معانی بلند و ژرفی است که آن را درخورِ تحلیل هایی فراتر از مرز معمول می کند. یکی از بارزترین این معانی، نگرهی «اخلاق سَروَری» در بستر «بینشی تراژیک» در مواجهه ی او با درد و رنج اجتماعی- فلسفی است که مسأله ی اصلی این مقاله است. به نظر می رسد پس از آرمان های ملّی گرایانه، که پیش زمینه ی آرمان های فلسفی و هستی شناسانه ی اخوان است، آشنایی وی با اندیشه‌های جریان‌ساز عصر مدرن اروپا، از جمله، اندیشه های فلسفی فریدریش نیچه، فیلسوف بنام آلمانی، در انتخاب این بینش و نگرهی اخلاقی بی تأثیر نبوده است. امکان این تأثیر، ما را بر آن داشت تا در تحلیل آن، گرایش های اخلاق سروری را در اندیشه ی شعری اخوان ثالث، در رهیافت «بینش تراژیک» نیچه ای نقد و واکاوی کنیم. این واکاوی نشان می دهد که اندیشه ی شعری اخوان در این مقوله، بازتاب شیوه هایی از رهیافت «بینش تراژیک» نیچه ای، همچون: ارادهی قدرت، مرگ خدا، مِهر سرنوشت، گذار نیهیلیستی، نخبهگرایی، دگردیسی جان و چندی دیگر است که راه آفرینش ابرانسان و پذیرش خرسندانه ی تمامیت زندگی یا تصدیق همه جانبه ی زندگی است. حاصل این پژوهش، نشان می دهد که شعر اخوان در نگرشی کلی، نمود نوعی بینش تراژیک است که با ویرانگری بینش تئوریک و متافیزیک، به ستایش و پاسداشت زندگیِ زمینی و سفارش به پیوستگی و پویایی جریان رود زندگی، توجیه زیبایی شناسانه ی هستی، نخبه گرایی و نقد نگرههای اخلاق تراژیک می پردازد و بدین گونه پایگاه خود را در ساحتی بس فراتر از نقدهای متناسب با نظام های اخلاقی معمول و تئوریک بنا مینهد. روش تحقیق، کیفی و رویکرد ناظر بر تحلیل‌ها، رویکرد نقد فلسفی از گونه‌ی فلسفه‌ی غیرمفهومی است؛ گاهی هم تحلیل ها با رویکردی توصیفی و با تکیه بر گزاره‌های شاعرانه‌ی آن دو صورت می پذیرد.

دوره 13 (1403)

دوره 12 (1402)

دوره 11 (1401)

دوره 10 (1400)

دوره 9 (1399)

دوره 8 (1398)

دوره 7 (1397)

دوره 6 (1396)

دوره 5 (1395)

دوره 4 (1394)

دوره 3 (1393)

دوره 2 (1392)

دوره 1 (1391)

موضوعات = برای مشاهده مقالات مرتبط با موضوع، روی نام موضوع کلیک کنید.

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده